Церковь Сурб Геворг (Святого Георгия) одна из старейших армянских церквей в Тбилиси[1], которая долгое время была главной церковью армянской общины, а ныне является кафедральным собором Епархии Армянской Апостольской церкви в Грузии. В источниках средневековья называлась Католике Сурб Аствацацин и Геворг Зоравар. Позднее, с учетом топографической позиции, церковь находится на известной площади, стала называться Мейдани Сурб Геворг или Большая Крепостная Церковь[2].

Датoй основания церкви упоминается 631 год[3], также есть версия, что церковь была основана в 1251 году[4]. Версию об основании церкви в 13 веке исследователи выдвинули на основе надписи на стене о строительстве церкви, которая не сохранилась до наших дней, а также данных, переданных Ованнесом Ерзнкаци. Согласно этим данным, церковь была построена князем Умеком[5] в 1251 году.

Профессор Л. Меликсет-бек также имел ввиду тот факт, что в 1284 году знаменитый поэт, философ и педагог О. Ерзнкаци (Плуз) свою речь “О движении небес” произнес именно в церкви Святого Георгия и был высоко оценен младшим сыном князя Умека – Вахтангом, который предложил изложить письменно содержание проповеди.

Естественно, наши ученые имеют все основания опираться на авторитетное мнение Ерзнкаци, поскольку он был современником потомков князя Умека, которые могли дать правдивые данные об основании церкви.

По сути, дата основания церкви колеблется между 7-13 веками.

Архитектура. Церковь относится к типу купольных залов, который был распространен в Армении с 7 века (Зовуни, Птгни, Аруч), где купол опирается на четыре мощных пристенных пилона.

Стены церкви Святого Георгия на Мейдане полностью выстроены из кирпича, однако его основание и первый ряд стен выложены из полированных больших камней. Внутри церкви, по обе стороны от великого алтаря, двухъярусные часовни, вход в которые открываются с алтаря. Построение имеет два входа, с запада и севера[6].

Фрески. Церковь Святого Георгия уникальна своими фресками, самые старинные из которых датируются 14-15 веками. На стенах храма изображены истории из Ветхого Завета, выполненные мастерами из династии Овнатанянов. Фрески более позднего времени выполнил выдающийся художник начала 20-ого века Геворг Башинджагян.

Особое внимание было уделено реставрации росписей и иконостасов при реконструкции церкви Святого Георгия в 2013-2015 годах[7].

Скриптории. При средневековых армянских монастырях и многих знаменитых церквях действовал скрипторий. При церкви Святого Георгия также действовал скрипторий, о чем сохранилось много свидетельств в рукописях. Самая старая известная рукопись из его собраний – Евангелие 14 века ( Венеция, матенадаран Мхитарянов, рук. 109)[8].

Захоронения у церкви. Самым выдающимся среди похороненных здесь является человек признанный не только армянским, но и грузинским обществом, поэт, сочинявший на трех языках (армянском, грузинском и персидском), ашуг, придворный певец-поэт царя Ираклия – Саят-Нова (1722-1795). Возле гробницы Саят-Новы похоронен выдающийся художник Геворг Башинджагян[9]. В 1957 году из Ванского собора (был разрушен в конце 1930-ых годов) в Церковь святого Георгия были перенесены останки знаменитых военачальников и генералов русской армии армянского происхождения - графа Микаэля Лорис-Меликова (1824-1888), Ованеса (Ивана) Лазарева (1820-1879), Аршака Тер-Гукасова (1819-1881), Бебута Шелковникова (1837-1878). Также из Ванского собора был перенесен прах Габриэла Айвазовского 91812-1880), который последние годы своей жизни жил в Тбилиси и какое-то время возглавлял грузино-имеретинскую епархию Армянской Апостольской церкви.

В последнее время во дворе церкви был похоронен предводитель Грузинской епархии Армянской Апостольской Церкви архиепископ Геворг Серайдарян (1972-2002).

Реставрация. Церковь Святого Геворка в Тбилиси не только одна из церквей Армянской Апостольской Церкви в Грузии, но и свидетель многовекового присутствия армянского народа в этом городе, достигла 21-го века через множество испытаний. На протяжении многих лет здание было значительно повреждено большими трещинами на северных и южных стенах, со сломанной крышей и так далее.

В 2012-2015-х годах по инициативе предводителя Грузинской епархии Армянской Апостольской Церкви епископа Вазгена Мирзаханяна и известного бизнесмена и мецената Рубена Варданяна был создан Фонд реконструкции церкви Святого Георгия. Основные средства на реставрацию были пожертвованы некоторыми известными бизнесменами и меценатами. За счет средств Фонда была проведена реконструкция и реставрация церкви и фресок, был восстановлен первоначальный облик церкви.

В первую очередь со стороны Научно-исследовательского центра реставрации монументальной живописи (руководитель Аржаник Ованнисян) и итальянского профессора-реставратора Фабрицио Якобина были исследованы фрески церкви. Основные строительные работы были выполнены грузинской специализированной организацией. Параллельно со строительными работами была проведена масштабная реконструкция фресок. Реставрировался также иконостас. Одной из особенностей этой фрески является то, что начиная с 17-ого века она была переработана несколько раз и покрывалась новыми слоями штукатурки[10]. В ходе реставрации были обнаружены многочисленные новые слои фресок[11].

Таким образом, стало возможным более полно и наглядно воспринять всю систему внутреннего оформления церкви.

Переосвящение. Церковь была реконструирована в 2013-2015-е гг. по инициативе предводителя Грузинской епархии Армянской Апостольской Церкви епископа Вазгена Мирзаханяна на пожертвования известного мецената Рубена Варданяна, бывшего премьер-министра Грузии Будзины Иванашвили и многих других благотворителей[12].

31 октября 2015 года в Тбилиси состоялась церемония переосвящения кафедрального собора Грузинской епархии Армянской Апостольской Православной Святой Церкви – храма Сурб Геворг (Святого Георгия). В церемонии приняли участие президент Республики Армения Серж Саргсян, Верховный Патриарх и Католикос всех армян Гарегин II.

Грузинская епархия Армянской Апостольской Церкви

Центр изучения историко-культурного наследия Армении в Грузии

[1]Ш.Амиранашвили, Древности Тифлиса, Тифлис и его окрестности. Путеводитель, Тифлис, 1925, с. 185-186; Л. Меликсет-Бек Լ. Մելիքսեթ-Բեկ, Из истории Старого Тбилиси и грузино-армянских связей, ” Историко-филологический журнал ”, 1958, N 3, стр. 155-156; М. Асратян, Памятники средневековой армянской архитектуры в Тбилиси, Ереван, 1978, с. 353-395(Сборник докладов второго Международного симпозиума по армянскому искусству, ч. 2, Ереван 1978); П. Мурадян Армянские церкви Старого Тбилиси Св. Эчмиадзин, 2009, стр.  35-38, 157-172, 259-285.

[2]К. Матевосян, SURB GEVORG CATHEDRAL, Որմնանկարներ, Фрески ფრესკები, The frescoes, Ереван, 2015.

[3]С. Авчян Мейдани Сурб Геворг Католике Сурб Аствацацин или Большая Крепостная Церковь. Эчмиадзин, 1959, Б, стр. 47-50

[4]“Вестник Кавказского историко-археологического института” 1925 թ., стр. 58-59:

[5]Согласно Киракосу Гандзакетси, Князь Умек (Великий Торговец Умек) в 1242 году мигрировал из Карин в Тифлис и достиг влиятельного положения в грузинском суде.

[6] К. Матевосян, упомянутая публикация, Ереван, 2015.

[7] См., К. Матевосян, упомянутое издание, Ереван, 2015.

[8]См. там же.

[9] См. там же (Геворг Башинджагян 1922-1923 гг. в церкви Сурб Геворг работал в качестве художника).

[10] См., К. Матевосян, упомянутое издание, Ереван, 2015.

[11] http://www.1in.am/1757459.html:

[12] Пресс-служба Епархии Армянской Апостольской Церкви в Грузии.

Строительство церкви. Церковь Святого Эчмиадзина в Тбилиси - это великолепное архитектурное сооружение, построенное в 1805 году руками вагаршапатских мастеров на средства жителей Тбилиси. Вся история церкви свидетельствует о том, что она всегда была в центре внимания и заботы армян, о чем свидетельствуют часто проводимые реконструкционные работы (1845,1854,1884,1898,1900,1912,1944).

Сведения о строительстве и дальнейших реконструкциях, расположенной в центре Тбилиси, в престижном и населенном армянами районе Авлабар, Эчмиадзинской церкви Сурб Геворг (Церковь Святого Георгия Эчмиадзинцев), ныне Сурб Эчмиадзин (Святой Эчмиадзин), сохранились как в архивных документах, так и в надписях на стенах церкви. В частности, о строительстве церкви нам повествуют докладные записи священника этой церкви протоиерея Иоанна Мартиросова, составленные в 1915 году и переданные Нерсесу Аштаракеци, а также описание Тбилисских церквей Эгнате Иоселиани, написанные в 1837 году. Вероятным годом основания считается 1805/1806г., о чем пишет профессор Л. Меликсет-Бек в работе "Грузинские источники об Армении и армянах"[1].

Архитектура. Церковь Сурб Эчмиадзин построена из кирпича, имела маленькую колокольню и была без купола. Имеет при прямоугольных помещения, северное из которых имеет вход к Великому Алтарю. Вторые этажи помещений не открываются в зал и фактически являются тайниками. Западный вход церкви ведет в прямоугольное помещение, выступающее из общего объема здания. Окна продольных стен довольно большие (ширина изнутри 1.5 м). Есть также круглые окна и ниши, а восточный фасад обрамлен парой полукруглых ниш[2].

Реконструкции в 19 веке и начале 20-ого века. Согласно составленному описанию Тбилисских церквей Э. Иоселиани, в 1837 году здание церкви представляло собой деревянное прямоугольное сооружение без купола с небольшой колокольней[3]. Проект фундаментальной реконструкции был составлен в 1845 году. По свидетельству приглашенных для реконструкции опытных мастеров, стоимость новой церкви, которая будет строиться на месте старой, составит около 20 000 рублей. В результате реставрации 1846 года церковь приобрела вид купольного храма. Запись об этом хранится в строительных записях над западным входом церкви[4]. Также были сохранены официальные архивные документы, относящиеся к ремонтным работам 1845-1846 годов[5]. К сожалению, имеющиеся материалы не дают нам возможности определить дату завершения реконструкции церкви, но очевидно, что строительство состоялось в конце 1850-х годов.

В 1898 году церковь нуждалась в ремонте. «... наша церковь очень старая, чтобы предотвратить ее полное разрушение, необходимо полностью отремонтировать крышу, что угрожает обрушению западной стены церкви ...» [6]. В 1900 году архитектор П. Н. Григорьянц составил смету реконструкции церкви (около 3500 руб.). По просьбе прихожан консистория позволяет им на собственные средства начать ремонт[7]. Ремонт был сделан в 1912 году.

Реконструкции 20-ого века. В 1944-1945 годах церковь подверглась реконструкции. Частично церковь ремонтировалась также в 1983 году. Эчмиадзинская церковь Святого Геворга - одна из немногих армянских церквей в Грузии, которая продолжала функционировать в советское время. Ее крайне разрушенное состояние было опасным и грозило неожиданным обвалом. Состояние строения еще больше ухудшилось после землетрясения, произошедшего в Тбилиси в 2001 году.

По инициативе главы Епархии Армянской Апостольской Святой Церкви в Грузии епископа Вазгена Мирзаханяна еще в 2004 году были составлены проекты на восстановление церкви. В 2006 г. совместными усилиями Первопрестольного Святого Эчмиадзина, Всеармянского фонда «Айастан» и армянской общины Аргентины был составлен новый проект. Церковь, будучи на грани разрушения, была отремонтирована в последний раз в 2006-2010 гг, при поддержке Первопрестольного Святого Эчмиадзина и Западной Епархии Армянской Апостольской Церкви в США. В ходе своего визита в Грузию Его Святейшество Верховный Патриарх и Католикос Всех Армян Гарегин II провел церемонию освящения восстановленного храма.

По инициативе предводителя Грузинской епархии Армянской Апостольской церкви епископа Вазгена Мирзаханяна рядом с церковью Сурб Эчмиадзин в Тбилиси при финансовой поддержке Грузинской епархии ААЦ и меценатов на примере одноименной организации, которую возглавлял Ованес Туманян в 1921-1930 года, 12 июня 2011 года был создан образовательно-культурный и молодежный центр "Айартун".

В центре “Айартун” сегодня действует воскресная школа имени Святого Егиа (1997), субботняя школа имени Святого Григора Нарекаци (2010), дошкольное учреждение “Святой Мовсес Хоренаци” (2011), а также ряд творческих групп и благотворительных программ. Благодаря плодотворной работе вышеупомянутых структур становится возможным сохранение армянского языка, восстановление национально-церковных праздников и традиций, укрепление и развитие армяно-грузинских культурных связей.

Грузинская епархия Армянской Апостольской Церкви

Центр изучения историко-культурного наследия Армении в Грузии

[1] Л. Меликсет-Бек,   "Грузинские источники об Армении и армянах" том 3, Ереван, 1955, стр. 270.

[2] М. Асратян, Архитектура армянских церквей в Тбилиси, “Эчмиадзин” 2009, стр. 72

[3] П. М. Мурадян, Армянская эпиграфика Грузии, Тбилиси 1988, с.88.

[4] П. Мурадян, Армянские церкви Старого Тифлиса, Св. Эчмиадзин, 2009, стр. 60

[5] Национальный Архив Армении, ֆ. 56, ց. 1, գ. 1782, թ. 1 և շրջ., 6 և շրջ., 10 և շրջ., 12-13:

[6] НАА, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3362, թ. 3:

[7] Там же, թ. 9-11 և շրջ.:

[8]  Духовно-культурный, новостной журнал Епархии Армянской Апостольской Церкви в Грузии "Норашен", Ереван, 2006/2, стр. 11.

Строительство церкви и реставрации. Церковь Сурб Григор Лусаворич в Ахалцихе находится в Рабатском районе Ахалцихи. Архивные документы Ахалцихи содержат сведения о церкви Сурб Григор Лусаворич начиная с 1837 года. В списках 1837 года движимого и недвижимого имущества церквей Грузинской и Имеретинской епархии ААЦ упоминается также церковь Сурб Григор Лусаворич[1]. Сохранилась также метрическая книга усопших церкви Сурб Григор Лусаворич 1839 года[2]. На восточной стене церкви сохранились две надписи на армянском, согласно одной из них церковь ремонтировалась в 1837 году (вторая запись касается строительства колокольни в 1878 году)[3].

Весьма интересной представляется статья, опубликованная в одном из номеров газеты “Ардзаганк”, согласно которой Хримян Айрик в 1895 году посетил церкви Сурб Пркич и Сурб Лусаворич в Ахалцихе. Отмечается, что церковь Сурб Григор Лусаворич знаменательна тем, что она явилась первым местом паломничества беженцев в Карно[4]. Согласно другой статье, опубликованной в журнале “Пордз” в 1832 году в Ахалцихе была церковь Сурб Григор Лусаворич, но она была древней и недействующей церковью[5].

Согласно другому архивному документу, в 1840 году глава епархии Карапет Багратуни попросил Синод Эчмиадзина разрешить строительство монастыря Сурб Григор Лусаворич в Ахалцихе. В обращении также говорится, что в Ахалцихе нет подходящего места паломничества, где можно удовлетворить духовные нужды. Есть только одна руина, где видны следы креста. В конце обращения глава епархии добавляет, что для строительства монастыря он нашел удобное место на свои средства. Для начала строительства ждет разрешения синода. В 1841 году переписка о строительстве церкви еще продолжается^[6].

По С. Эприкяну, в период епархиального руководства Карапета Багратуни в Ахалцихе были построены церкви Сурб Пркич (Святой Спаситель), Сурб Степанос (Святой Стефанос) и Сурб Лусаворич (Святой Просвятитель). Последняя была мечетью, где до основания школы собирались армянские дети для изучения родного языка и религии^[7].

Исходя из вышеизложенного, можно сделать вывод, что в 1830-ых годах в Ахалцихе уже была церковь или место паломничества под названием Сурб Григор Лусаворич. Другой вопрос, находилась ли церковь в хорошем состоянии или была разрушена, на месте которой (возможно совершенно в другом месте) в дальнейшем по инициативе Карапета Багратуни была построена нынешняя церковь Сурб Григор Лусаворич.

Архитектура. Внешние размеры церкви 13,30x17,05м. Колокольня построена в юго-восточном углу. Середина стен и потолка украшены карнизами. Вход открыт на западной стене. Зал арочными колоннами разделен на 3 части. В восточной части строения расположен алтарь, справа и слева от которого находятся специальные комнаты (авандатнер). В северо-западном углу построен небольшой средний этаж. На северной стене расположена крещальня[8].

Реконструкции 20-ого века. В период епархиального руководства епископа Геворга Серайдаряна в 1977 году наряду с другими церквями епархии и в церкови Сурб Григор Лусаворич проводились внешние и внутренние строительные работы. За счет церковных расходов осуществилось строительство нового тротуара церковной дороги[9].

Церковные предметы. Согласно спискам 1837 года движимого и недвижимого имущества церквей епархии церковь Сурб Григор Лусаворич имела журнал литургических молитв и церемоний, одно Евангелие, несколько ритуальных книг, при этом серебряные изделия не были зарегистрированы[10].

Приходские священники. В 1837 году священником церкви был Тер-Мартирос Мнацаканянц[11], в 1843 – Газарос Геворгян[12], в 1870-80-ые годы – Арутюн Грикян[13]. В советское время священником был Тер-Амбарцум Мелконян[14].

Переосвящение. В апреле 2009 года по благословению предводителя Грузинской епархии ААЦ Вазгена Мирзаханяна, а также викария Самхцхе-Джавахетской и Цалкинской Епархии ААЦ в Грузии архимандрита Бабкена Салбияна была переосвящена армянская церковь Сурб Григор Лусаворич в Ахалцихе[15].

Церковь Сурб Григор Лусаворич действует до сих пор (действовала и в советское время). Также при церкви действует субботняя семинария, кружок национальных танцев и союз Женщин.

Грузинская епархия Армянской Апостольской Церкви

Центр изучения историко-культурного наследия Армении в Грузии

[1]Национальный Архив Армении, ֆ. 56, ց. 6, գ. 39, թ. 109 շրջ.-110:

[2] Национальный Архив Армении, ֆ. 53, ց. 2, գ. 151, թթ. 1-11 շրջ.:

[3] С. Карапетян, Ахалцихе, Ереван, 2008, стр. 141-142.

[4]”Ардзаганк”, 1895, N 78, стр. 1.

[5]”Пордз”, 1876, N 1, стр. 443.

[6] Национальный Архив Армении, ֆ. 56, ց. 1,գ. 732, թ. 1, 5:

[7] С. Еприкеан, Иллюстрированный словарь, Венеция, 1902, ч. 1, стр. 58.

[8] Центр изучения историко-культурного наследия Армении в Грузии. Грузинская епархия Армянской Апостольской Церкви.

[9]”Эчмиадзин”, 1978, (Գ), стр. 62

[10] Национальный Архив Армении, ֆ. 56, ց. 6, գ. 39, там же.

[11] Национальный Архив Армении, ֆ. 56, ց. 1, գ. 215, թ.1:

[12] Национальный Архив Армении, ֆ. 56, ց. 1, գ. 1158, թ. 14-ի շրջ.:

[13] Национальный Архив Армении, ֆ. 53, ց. 2, գ. 171, թ. 2; գ. 177, թ. 3:

[14] Личный архив предводителя Грузинской епархии ААЦ архиепископа Геворга Серайдаряна.

[15]armenpress.am/arm/print/464763/:

Деревня Цира расположена в Ахалцихском районе Самцхе-Джавахети. Деревенская церковь Сурб Геворг/Србоц Рештакапетац была построена в 1860 году. В одном из документов архива консисторий Грузинской и Имеретинской епархии Армянской Апостольской Церкви за 1860 год написано: “недавно построенная” церковь Сурб Рештакапетац[1]. В 1863 году церковь упоминается как деревянное строение[2].

Переименование церкви. По поводу названия церкви Сурб Геворг в архивных документах деревни Цира есть сведения начиная с начала 20-ого века (особенно за 1906 и 1912 года)[3].

По словам памятниковеда С. Карапетяна, переименование церкви произошло в течение 1860-1906-ых годов. Переименование было обусловлено фундаментальной реконструкцией. Автор основывался как на архивные документы, так и на строительные надписи, сделанные над входом в церковь, датируемые 1882 годом[4].

Архитектура. Церковь представляет собой прямоугольное сооружение, построенное из полированного камня под двухскатной крышей. С восточной стороны алтарь находится вне основных размеров строения и подчеркивается полукруглым выступом. Единственный вход открыт с южной стороны. Освещение осуществлялось через 9 окон. На западной стороне была небольшая колокольня, которая не сохранилась[5].

Церковные предметы. Среди церковных предметов особенно ценным является иллюстрированное Евангелие, изданное в Санкт-Петербурге в 1786 году. Информация об этом сохранилась в архивных документах деревенских выборов 1908 года[6], в которых отмечается передача церковного имущества под ответственность новоизбранного избранника народа: 47 наименований разных книг, церковной утвари, крестов[7].

Реконструкция и переосвящение. Во время начавшихся еще в 1990-ых годах строительных работ, в первую очередь была отремонтирована крыша церкви. Капитальная реконструкция церкви Сурб Геворг (Сб. Рештакапетац) получила новый толчок весной 2007 года. При финансовой поддержке жителя Казахстана Александра Матевосяна был отремонтирован пол церкви, а также внешний и внутренний вид храма. 8 апреля 2010 года предводитель Грузинской епархии ААЦ епископ Вазген Мирзаханян переосвятил церковь Сурб Геворг (Сурб Рештакапетац), после чего в церкви была отслужена первая литургия[8].

Грузинская епархия Армянской Апостольской Церкви

Центр изучения историко-культурного наследия Армении в Грузии

[1] Национальный Архив Армении, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3833, թ. 97-ի շրջ.:

[2] Национальный Архив Армении, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3843, թ. 60-61:

[3] Национальный Архив Армении, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3912, թ. 109-ի շրջ.-110; գ. 1286, թ. 9:

[4] С. Карапетян, Ахалцихе, Ереван, 2008, стр. 209-210.

[5] там же, стр. 210.

[6] Национальный Архив Армении, ֆ. 53, ց. 1, գ. 1286, թ. 5:

[7] см. там же.

[8] Пресс-служба Епархии Армянской Апостольской Церкви в Грузии. См. Также /http://panarmenian>.net/arm/news/45498:

Строительство церкви и реконструкции. Деревня Цугрут расположена в Ахалцихском районе Самцхе-Джавахети в 5 км к северо-западу от Ахалкалаки. Деревенская церковь Сурб Акоп была построена в 1830-ых годах. В 1863 году она еще была деревянной[1]. Согласно надписи, сохранившейся над южным входом в церковь, в 1881 году на месте старой церкви была построена совершенно новая церковь[2].

В архивных документах 1830-1840-ых годов церковь деревни Цугрут упоминается как церковь Сурб Акоп[3]. После этого, в частности в 1875 году[4], церковь упоминается под названием Сурб Сион. К этому времени церковь была уже устаревшей и нуждалась в ремонте. По сути, в результате прежних перестроек и переименований церковь получила название Сурб Сион (Св. Сион), однако, как уже отмечалось, совершенно новая церковь Сурб Сион была построена в 1881 году.

Церковные Библии. В деревне до сих пор хранится 395-страничное Евангелие, написанное писарем Ованнесом в 974 году[5]. Одно из самых ранних свидетельств существования и описания рукописи датируется 1873 годом: “Здесь есть одно Евангелие, которое епископ Карапет привез вместе с другими драгоценностями из храма Сурб Ованес…”[6]. Заслуживают внимания также Евангелие деревни Цугрут и ритуальная книга “Тпагир Чашоц”, опубликованная в Венеции в 1686 году. Последняя известна в основном несколькими рукописями 18-19 веков. Местные любители древностей помимо Евангелий, в своих домах хранят и другие церковные предметы – дароносицы, хоругвь и т.д.[7].

Школа. Согласно статье, опубликованной в “Мегу Айастан”-е в 1873 году, в притворе церкви усилиями С. В. Парзяна была открыта школа[8], в которой уроки велись только летом. Изначально школа содержалась на доходы церкви, а в первом десятилетии 20-ого века – за счет пособия, предоставляемого Кавказской благотворительной организацией. По данным 1908 года в Цугруте действовала церковная школа, которую посещали дети и из соседней деревни Цира[9].

Приходские священники. Несмотря на то, что деревня была многонаселенной, она часто находилась в списках деревень, где нет священников, хотя время от времени упоминались имена священнослужителей. В 1830-ом году священником церкви сурб Акоп упоминается Степан Тер-Наапетянц[10]. 24 марта 1851 года священником Цугрута стал Мкртич Тер-Саргсянц, который в 1876 году также заботился о духовных потребностях жителей соседней деревни Цира. В том же году причетником упоминается Ованес Алексанян[11].

В 1904-1909 годах священником Цугрута упоминается Вартан Ованнисян Вартанянц (рож. в 1861 г., посвящ. 2 апреля 1896 года). В мае 1912 года жители подали жалобу о том, что их многонаселенная деревня и соседняя деревня – Цира, уже 7 месяцев не имеют священника, в результате чего церковь была закрыта. После долгих поисков местные жители нашли два кандидата на пост местного священника – Егише Тер-Акопян и Геворг Барсегян, в конце концов, священником стал Егише Тер-Акопян. В 1917 году священником упоминается Е. Тер-Акопян[12].

По словам памятниковеда С. Карапетяна, который основавается на фактах из документов НАА, упоминания о священниках церкви Сурб Сион, а также дальнейшие свидетельста (местных жителей и жителей соседних населенных пунктов) говорят о том, что церковь всегда была действующей. И церковь, и сохраненные в деревне Евангелия всегда были в центре внимания местных жителей, именно это непрерывно приводило много поломников в деревню Цугрут.

Освящение церковного хачкара. 8 октябра 2013 года во дворе церкви Сурб Сион в Ахалцихе возводится хачкар, который освящается  общим главенствующим викарием Самцхе-Джавахети и Цилки Тер Бабкен вардапет Салбияном. Церковь действует до сих пор, принося духовное служение местным жителям.

Места паломничества. Недалеко от Цугрута находятся часовни Сурб Акоп, Сург Геворг, Сурб Карапет и Сурб Мариам Аствацацин[13].

Грузинская епархия Армянской Апостольской Церкви

Центр изучения историко-культурного наследия Армении в Грузии

[1]См. Национальный Архив Армении, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3843, թ. 60-61:

[2] См. С. Карапетян, Ахалцихе, Ереван, 2008, стр. 226.

[3] См. Национальный Архив Армении, ֆ. 53, ց. 1, գ. 456, թ.18-ի շրջ.-19; գ. 3800, թ. 4:

[4] См. “Мегу Айастани”, 1875, N 50, стр. 2.

[5] См. С. Карапетян, там же, стр. 226.

[6] “Мегу Айастани”, 1873, N 32, стр. 2.

[7] См. С. Карапетян, там же, стр. 227-229.

[8]  См. “Мегу Айастани”, там же.

[9] Национальный Архив Армении, ֆ. 28, ց. 1, գ. 300. թ. 15-ի շրջ.:

[10] См. Национальный Архив Армении, ֆ. 53, ց. 1, գ. 456, там же.

[11] См. Национальный Архив Армении, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3868, թ. 16:

[12]  См. С. Карапетян, там же, стр. 230.

[13]  Там же, стр. 229.

Гулалис - армянская деревня в Ахалцихском районе Самцхе-Джавахетского региона Грузии, в 6 км к юго-западу от Ахалцихи. В деревне проживают последователи как Армянской Апостольской Церкви, так и Католической Церкви. Последователи Армянской Апостольской Церкви для удовлетворения своих духовных потребностей посещали церкви соседних деревень – Малого Памача и Сазела. Чтобы восполнить этот пробел, на пожертвования местного жителя Арутюняна Роберта Андраниковича в 2000 году была построена часовня-молельня Сурб Аствацацин[1].

Архитектура. Часовня Сурб Аствацацин построена из туфа, имеет двухскатную крышу. В качестве связующего вещества использовалaсь известь. По планировке имеет продолговатую прямоугольную форму. Общий размер 6,77х4,68м. Вход с западной стороны. Над входом высечен крест из красного туфа, слева и справа от входа есть надписи на армянском языке. На южной стене открыто арочное окно. Внутри часовни на северной стене находится крещальня[2]. В западной части фасада, на прикрепленной плитке, написано: “Эта часовня-молельня была построена на пожертвования местного жителя Арутюняна Роберта Андраниковича, 08.08.2000 г. ”[3].

Рукопись. В деревне Гулалис до пор хранится рукописное Евангелие в кожаном переплете с драгоценными камнями, привезенное Петросом Петросяном, которое является святыней потомков династии Петросянов.

Кладбище. Находится в деревне. Самые древние из сохраненных надгробий, относятся к первой половине 19-ого века. Некоторые надгробия второй половины 19-го века имеют надписи и имеют прямоугольную форму[4].

Грузинская епархия Армянской Апостольской Церкви

Центр изучения историко-культурного наследия Армении в Грузии

[1]http://www.jah.am/%D5%B2%D5%B8%D6%82%D5%AC%D5%A1%D5%AC%D5%AB%D5%BD-2 См также С. Карапетян, Ахалцихе, Ереван 2008, стр. 235.

[2]Центр изучения историко-культурного наследия Армении в Грузии. Грузинская епархия Армянской Апостольской Церкви.

[3] С. Карапетян, там же.

[4] С. Карапетян, там же.

Большой Памач находится в 7,5 км к юго-западу от города Ахалцихе. Это населенная армянами деревня со своей церковью и святыми местами.

Сведения о церкви деревни Мец Памач сохранились в архивах консисторий Грузинской и Имеретинской епархии Армянской Апостольской Церкви. В списках 1837 года движимого и недвижимого имущества церквей Грузинской и Имеретинской епархии упоминается также церковь Сурб Хач деревни Мец Памач, название которой не дается[1]. В 1863 году церковь деревни была деревянной[2]. Сведения о том, что церковь каменная, начинаются с 1885 года[3].

Переименование и реконструкции церкви. Церковь Сурб Хач деревни Мец Памач неоднократно подвергалась реконструкциям и переосвящениям. Именно поэтому частое переименование церкви не случайно. В архивных документах 1840-ого года церковь упоминается как церковь Сурб Пркич (Святой Спаситель)[4], в архивах 1841 и 1846 гг. – церковь Сурб Степанос (Святой Стефанос) [5]. По словам памятниковеда С. Карапетяна переименование церкви произошло в течение 1843-1863 гг. Возможно, уже после 1863 года получило название Сурб Хач, в документе, датируемом 1863 годом, она упоминается всего лишь как деревянная церковь[6].

В конце 19-ого и начале 20-ого веков проводились работы по реконструкции церкви. Согласно надписи на западной входной двери, строительство церкви было завершено в 1908 году[7].

В Национальном архиве Армении хранятся архивные документы о реконструкции и экономических затратах церкви 1903-1911 годов[8], что также доказывает деятельность церкви.

Архитекрура. Церковь построена из полированного камня, внутри отсутствуют колонны, а трехэтажная колокольня примыкает к единственному входу на западной стене. Церковь представляет собой большое и просторное строение[9].

Приходские священники. Священниками церкви Сурб Хач были Карапет Тер-Мартиросянц[10], Газарос Симонянц[11].

Церковные предметы и Библии. До сих пор в церкви хранятся писанные маслом иконы с краткими надписями, опубликованный в Константинополе Тпагир Чашоц (ритуальная книга). В доме местного жителя Гимишяна Аршака Мамиконовича хранится пергаментная рукопись в кожаном переплете[12].

Школа. Точную дату открытия школы не удалось уточнить. Школа начала работу в начале 1880-ых годов, однако экономические трудности становились причинами частых неудач. В 1891 году очевидец сказал о школе: “Раньше у них была школа, но в мое время не было”. В 1909 году при финансовой поддержке Бакинского Армянского Культурного союза в Большом Памаче снова открывается школа, а в 1917 году было построено новое здание школы. Об этом свидетельствует направленный синодам указ Католикоса 1917 года о единовременной выплате комитету по строительству школ 300 рублей[13].

Переосвящение церкви. По благословению Католикоса Всех Армян Гарегина I церковь Сурб Хач после 70-летнего перерыва вновь открылась и была освящена 23 апреля 1996 года. Жители деревни Мец Памач впервые присутствовали на церемонии переосвящения деревенской церкви. Церемонию освящения провел предводитель Грузинской епархии Армянской Апостольской Церкви архиепископ Геворг Серайдарян. На церемонии присутствовали духовный инспектор Ахалцихи Гурген Агабабян и священник Первопрестольного Святого Эчмиадзина диакон Арутюн Пилавчян. В конце церемонии Святой отец поблагодарил всех от имени Его Святейшества. Также прозвучали слова благодарности от присутствующих представителей интеллигенции и государственных чиновников[14].

Грузинская епархия Армянской Апостольской Церкви

Центр изучения историко-культурного наследия Армении в Грузии

[1] Национальный Архив Армении, ֆ. 56, ց. 6, գ. 39, թ. 134.

[2] Национальный Архив Армении, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3843, թ. 60-իշրջ.-61.

[3] “Ардзаганк”, 1885, N 4, стр. 58.

[4] Национальный Архив Армении, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3800, թ. 4.

[5] Национальный Архив Армении, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3798, թ. 125-իշրջ.; ֆ. 56, ց. 4, գ.1100, թ. 114-ի շրջ.

[6] Национальный Архив Армении, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3843, там же.

[7] С. Карапетян, Ахалцихе, Ереван, 2008, стр. 256.

[8] Национальный Архив Армении, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3424, թթ. 1-20 շրջ.

[9]С. Карапетян, там же, стр. 257.

[10] Национальный Архив Армении, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3868, թ. 16.

[11] Национальный Архив Армении, ֆ. 53, ց. 1, գ. 795, թ. 66.

[12]С. Карапетян, там же.

[13] Л. Матевосян, Армянская школа Ахалцихе, Ереван, 2007, стр. 124,144.

[14]”Эчмиадзин”, 1996 (Դ), стр. 108.

Деревня Чечерек (Чала) находится в 4 км к востоку от Ахалцихе, примерно в 300 м от левого берега реки Кура. Чечерек до сих пор известен своей часовней Сурб Аветаран        (Святое Евангелие), в котором хранится иллюстрированное рукописное Евангелие и которое является местом паломничества для многих верующих[1].

Часовня Сурб Аветаран. По мнению специалиста по памятникам С. Карапетяна заменившее церковь здание представляло собой жилой дом[2]. Часовня Сурб Аветаран приобрела репутацию места молитвы благодаря сохранившейся здесь рукописи Евангелия 1745 года. В 2005 году по инициативе и средствами жителя села Эдуарда Акопяна часовня церкви была восстановлена[3].

Архитектура. Часовня имеет квадратную форму. Общие размеры 5,7х4,6 метра. Фасадные стены оштукатурены цементным раствором. Стены не украшены. Внутренние стены оштукатурены и покрашены. Вход открыт к западной стене, над которым размещена крыша. В правой части западной стены находится хачкар из красного туфа с надписью на армянском языке. С левой стороны резных дверей часовни, на стене, установлен хачкар, рядом с которым надпись на армяннском языке: ”Реконструкция| Эдвард | Акопян. 2005”[4].

Настоятель часовни. Как правило в Чечереке духовное служение проводили священники из города Ахалцихе. Таким образом, в 1885 году в деревне не было церкви, было 9 приходов, и ее приходским священником был ахалцихский священник[5].

 Кладбище. Распространено на северо-восточной окраине села. Многие древние надгробия не имеют надписей и относятся к середине 19 века[6].

Грузинская епархия Армянской Апостольской Церкви

Центр изучения историко-культурного наследия Армении в Грузии

[1] Национальный Архив Армении, ֆ. 53, ց. 1, գ. 176, թ. 6 և շրջ.:

[2]С. Карапетян, Ахалцихе, Ереван, 2008, стр. 250.

[3]С. Карапетян, там же.

[4]Центр изучения историко-культурного наследия Армении в Грузии. Грузинская епархия Армянской Апостольской Церкви.

[5]“Ардзаганк”, 1885 N4, стр. 58.

[6]С. Карапетян, там же, стр. 251.

Точная дата строения церкви Сурб Хач в деревне Сазел неизвестна. Первые свидетельства о церкви относятся к 1839 году. Существование церкви с таким же названием в дереве Сазел также освидетельствовано в одном из документов 1846 года[1]. Церковь до 1860-ых годов была деревянная[2], а с 1885 года упоминается как каменное строение[3].

Реконструкция церкви. Во второй половине 19-ого и в начале 20-ого веков церковь Сурб Хач подвергалась реконструкции и многочисленным ремонтам. Есть упоминание о реконструкции церкви, датируемое 1872 годом[4]. В заявлении Духовному правительству Ахалцихи 1909 года говорится: “… Потому как потолок деревенской церкви Сурб Хач из земли, бревна гниют и ломаются, дабы в будущем избежать опасности, решили крышу покрыть жестью, при этом немного приподняв стены”. Расходы на реконструкцию 1909 года составили приблизительно 2238 рубля 80 копеек[5]. Реконструированная церковь была освящена в 1910 году.

Архитектура. Церковь представляет собой каменную постройку с единственным входом на южной стене, без колонн, с двумя специальными залами. Внешние размеры 13,10x8,48м[6]. Построена из смешанных стройматериалов. В строительстве изпользовались каменные плиты, полированный и неполированный туф. Над входом высечен крест из туфа. В западной части, на крыше, построена колокольня. Крыша двухскатная, покрытая жестью. Внутри, на стенах, фрески на библейские темы. Пол покрыт современной кафельной плиткой. В западной части есть средний этаж, построенный на четырех деревянных опорных столбах. В восточной части, на высоте четырех ступеней, построен алтарь. В нише северной стены расположена крещальня[7].

Приходские священники. Священниками церкви Сурб Хач деревни Сазел были – Мартирос Тер-Наапетянц[8], Ованнес Тер-Мартиросян, Арутюн Тер-Ованнисян, Бардугимеон Тер-Ованнисян Тер Наапетянц[9], в 1990-ых годах – Григор вардапет Баласанян[10]. Очень часто священники из Сазела служили в приходах соседних деревень – Хак, Гулалис, Орал.

Церковные предметы и рукописи. С 1826-1841 годы писарь Мартирос Тер-Наапетянц составил Сборник. До сих пор в церкви хранятся пять молитвенника[11].

Школа. В 1881 году епархиальные власти составили и утвердили устав деревенской школы[12]. Школа работала нерегулярно. В 1908 году она была в списке школ, получавших пособие от Кавказского благотворительного фонда[13]. В последующие годы на пособия, предоставляемые Кавказским благотворительным фондом и Бакинским культурным союзом, в деревнях Сазел и Малый Памач снова открываются приходские школы, но из-за нехватки средств в 1916 году закрываются[14].

Церковь в советское и постсоветское время. Церковь Сурб Хач закрывается в 1936 году. Подобно другим церквям, все имущество церкви деревни Сазел было конфисковано, а сама церковь превратилась в склад. В постсоветское время местными жителями постепенно ремонтировались и переоткрывались местные церкви. В 1994 году начинаются работы по реконструкции церкви.

Переосвящение было проведено в апреле 1996 года предводителем Грузинской епархии ААЦ архиепископом Геворгом Серайдаряном, на церемонии присутствовали духовный инспектор Ахалцихи Гурген Агабабян и священник Первопрестольного Святого Эчмиадзина диакон Арутюн Пилавчян[15].

Грузинская епархия Армянской Апостольской Церкви

Центр изучения историко-культурного наследия Армении в Грузии

[1] Национальный Архив Армении, ֆ. 53, ց. 1, գ. 457, թ. 48; ֆ. 56, ց. 4, գ. 1100, թ. 114 շրջ.-115. См. Также С. Карапетян, Ахалцихе, Ереван, 2008, стр. 272.

[2] Национальный Архив Армении, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3843, թ. 60-ի շրջ.-61.

[3] “Ардзаганк”, 1885 (4), стр. 58.

[4]  С. Карапетян, там же.

[5] Национальный Архив Армении, ֆ. 53, ց. 1, գ. 1295, թ. 17; 20 և շրջ.

[6] С. Карапетян, там же.

[7] Центр изучения историко-культурного наследия Армении в Грузии. Грузинская епархия Армянской Апостольской Церкви.

[8]  Надгробие М. Тер-Нахапетяна находится на кладбище, раскинувшемся с южной стороны церкви.

[9] Национальный Архив Армении, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3868, թ. 16; գ. 795, թ. 66:

[10]  А. Акопян, там же, стр. 140.

[11] С. Карапетян, там же.

[12] “Мегу Айастани”, 1881, N 232, стр. 1.

[13] “Нор дпроц”, 1908, N 3, стр. 85.

[14] “Амбавабер”, 1916, N 24, стр. 746.

[15] “Эчмиадзин”, 1996, Դ, стр. 108.

Строительство церкви. Недалеко от церкви Сурб Хач в деревне Сазел, находится место паломничества, где была построена простая часовня. Часовня имени святой Рипсиме была построена на святом камне, найденном в местности под названием “Пос Артер” на территории деревни Сазел в 1990-ых годах[1]. Часовня была построена и освящена 2 апреля 1998 года по инициативе Амбарцумяна Марлена Ованнесовича[2].

Архитектура. Часовня построена из полированного туфа, в форме удлиненного квадрата. Общие размеры 5 х 3,98 м. Фасад не украшен. Вход в виде арки открыт на западной стене, обрамлен тремя плитками с надписями на армянском языке. Примыкающее к западной стене четырехстолбное строение играет роль навеса. Навес имеет форму свода и покрыт жестью. Стены внутренней стороны оштукатурены[3].

 Хачкар в память жертв Геноцида армян. 23 апреля 2017 года с благословением предводителя Грузинской епархии ААЦ епископа Тер-Вазгена Мирзаханяна во дворе часовни Сурб Рипсиме в деревне Сазел, состоялась церемония благословения хачкара (крест-камень). На церемонии присутствовали духовный инспектор Ахалцихи Тер-Акоп Саакян, священнослужитель Ахалцихского района священник Тер-Торгом Варданян. Хачкар был воздвигнут в память о жертвах Геноцида армян в 1915 году при финансовой поддержке жителя села, благотворителя Мартироса Согомоняна. Скульптор - Гамлет Манасян[4].

Грузинская епархия Армянской Апостольской Церкви

Центр изучения историко-культурного наследия Армении в Грузии

[1] А. Акопян, Ахалцихе, От миграции из Арзрума до наших дней, Ереван 2002, стр. 139-140; С. Карапетян, Ахалцихе, Ереван, 2008, стр. 274.

[2]http://www.aravot.am/2017/04/25/881024/:

[3]Центр изучения историко-культурного наследия Армении в Грузии. Грузинская епархия Армянской Апостольской Церкви

[4]http://akhaltskha.net/2017/04/25/

Памач - это населенная армянами деревня в 6,5 км к юго-западу от Ахалцихе, в которой так же как и во всех населенных армянами деревнях региона была своя церковь.

Церковь деревни Покр Памач до 1863 года была деревянной[1]. Архивные документы передают сведения о церкви начиная с 1837 года[2].

В архивах консисторий Грузинской и Имеретинской епархии Армянской Апостольской Церкви церковь деревни Покр Памач называется Сурб Акоб (Святой Акоп, 1837 г.), Сурб Аствацамайр (Святая Богородица, 1840 год), а начиная с 1841 года – Сурб Хач (Святой Крест)[3]. По-видимому, церковь подвергалась частым реконструкциям и переосвящениям.

Архитектура. Внешний размер реконструированной церкви 12,85х8,0м. На южных стенах колокольни сохранились надписи о реконструкции церкви[4].

Приходские священники. Священниками церкви Сурб Хач в 19-ом веке были Тер Саак, Ованнес Минасян, Газарос Ованнисян Тер-Саакянц[5], Карапет Тер-Мартиросян Тер Наапетянц[6]. В 1995 году священник Гарегин Баласанян был приходским священником не только в деревне Покр Памач, но и служил в приходах соседних сел – Большой Памач, Сазел и Орал.

Церковные Евангелия. Согласно списку 1837 года движимого и недвижимого имущества церквей Грузинской и Имеретинской епархии, в церкви Сурб Хач сохранились пять ритуальных книг – Чашоц, Евангелие с маленьким серебряным крестом, Дзайнаках псалом, Жамгирк, календарь Симеони[7]. На сегодняшний день местные жители также сохранили два рукописных Евангелия 15-го века.

Школа. В 1881 году в деревне действовала частная школа[8]. В том же году епархиальные власти решили открыть центральную школу в Малом Памаче[9]. Здесь должны были учиться также дети из соседних деревень. Однако, несмотря на утверждение устава центральной школы, проект не был реализован. В последствии, в 1908 году с такой же инициативой выступила Ахалцихская коллегия Кавказской благотворительной организации, но и на сей раз проект не был реализован[10].

Постсоветский период. За годы своего существования церковь объединяла вокруг себя людей и через духовных служителей заботилась об обучении и духовном воспитании местного населения, однако в советские годы церковь была закрыта и превращена в склад.

Позже, в 20-ом веке, церковь была реконструирована. Строительные работы начались в 1965 году, но церковь не была завершена. В 1993 году усилиями местного жителя Ованеса Манукяна церковные ремонтные работы были возобновлены и доведены до конца[11], а с 1995 года церковь стала действующей.

В 1996 году предводитель Грузинской епархии Армянской Апостольской Церкви архиепископ Геворг Серайдарян освятил часовню “Кармир блур” (Красный холм), посвященную жертвам Геноцида армян в Османской империи[12].

Переосвящение церкви. Однако на протяжении лет церковь нуждалась в капитальном ремонте, и эту миссию взяли на себя бывшие жители этого села Андраник и Хачатур Бабояны и Рубен Саакян.

25 декабря 2011 года в селе Малый Памач Ахалцихского района Грузии предводителем Грузинской епархии Армянской Апостольской церкви была переосвящена армянская церковь Сурб Хач, построенная в начале 19-го века[13].

Грузинская епархия Армянской Апостольской Церкви

Центр изучения историко-культурного наследия Армении в Грузии

[1] Национальный Архив Армении, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3843, թ. 60-ի շրջ.-61:

[2] Национальный Архив Армении, ֆ. 56, ց. 6, գ. 39, թ. 134:

[3] Национальный Архив Армении, ֆ. 56, там же ֆ. 53, ց. 1, գ. 3800, թ. 4; գ. 3798, թ. 126.

[4]С. Карапетян, Ахалцихе, Ереван, 2008, стр. 263.

[5]С. Карапетян, там же, стр. 264.

[6] Национальный Архив Армении, ֆ. 53, ց. 1, գ. 795, թ. 66.

[7] Национальный Архив Армении, ֆ. 56.

[8] “Мегу Айастан”, 1881, N 15, стр. 3.

[9] “Мегу Айастан”, 1881, N 232, стр. 1.

[10] Национальный Архив Армении, ֆ. 28, ց. 1, գ. 300, թթ. 15-16:

[11] С. Карапетян, там же, стр. 263.

[12] “Эчмиадзин” 1996 (Դ), стр. 109:

[13] Пресс-служба Грузинской епархии Армянской Апостольской Церкви, 2011. 11.25.

Первые свидетельства о церкви деревни Орал относятся к 1840 году. Однако в архивных документах не упоминается название церкви[1]. В 1840-1860-ых годах церковь была деревянной. Уже в 1885 году упоминается как каменное строение[3].

Реконструкции церкви. В 80-ых годах 19-ого века церковь уже нуждалась в ремонтах[4]. Согласно надписи, сохраненной на западной стене церкви, строительные работы были закончены в 1889 году. Реконструкция была сделана за счет средств местных жителей по инициативе священника Бардугимеона[5].

Архитектура. Церковь представляет собой прямоугольное каменное строение с деревянным покрытием. В центральной части западной стены находится четырехстолбная колокольня. Построена из смешанного стройматериала. В строительстве использовались туф и каменная плита. В качестве связывающего материала использовалась известь, которая местами видна на фасаде. Крыша четырехскатная, покрыта жестью. Полукруглый вход открыт на северной стене. Над входом есть надпись. Алтарь находится в восточной части, с правой и левой стороны алтаря специальные комнаты (авандатун). В нише на северной стене находится крещальня[6]. Общие размеры 11,98x8,06 м[7].

Приходскиесвященники. Одним из священников церкви Сурб Григор Лусаворич деревни Орал в 19-ом веке был Бардугимеос Тер-Ованнисян Тер-Наапетянц, который одновременно служил в церквях соседних деревень - Сазел и Гулалис[8]. В 1990-ых годах в деревне священником был Гарегин Баласанян[9].

Церковные предметы. В конце 19-ого века церкви были пожервованы картины маслом с краткими надписями, которые хранятса до сих пор[10].

Школа. В 1903 году была открыта первая приходская школа. Первым учителем был местный житель Тер Бардугимеос[11].

Переоткрытие церкви. Как и другие церкви епархии, церковь Сурб Григор Лусаворич также была закрыта в 1936 году и превращена в склад. Церковь переоткрылась в 1990-ых годах усилиями местных жителей. Священником был Айр(отец) Гарегин, который одновременно был священником и в деревнях Малый Памач, Большой Памач и Сазел[12].

Освящение часовни Сурб Геворг. В апреле 1996-ого года в деревне Орал в церкви Сурб Григор Лусаворич во главе с предводителем Грузинской епархии ААЦ архиепископом Тер Геворгом Серайдаряном прошла молитвенная церемония и церемония поминовения усопших, после чего была освящена часовня Сурб Геворг вблизи деревни, которая была реконструирована семьей местного жителя Хачатура Саакяна[13].

Грузинская епархия Армянской Апостольской Церкви

Центр изучения историко-культурного наследия Армении в Грузии

[1] Национальный Архив Армении, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3800, թ. 4.

[2] Национальный Архив Армении, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3843, թ. 60-ի շրջ.-61.

[3] “Арадзаганк”, 1885, N 4, стр. 58.

[4]  “Ардзаганк”, там же.

[5] С. Карапетян, Ахалцихе, Ереван, 2008, стр. 296.

[6]Центр изучения историко-культурного наследия Армении в Грузии. Грузинская епархия Армянской Апостольской Церкви.

[7] С. Карапетян, там же.

[8] Национальный Архив Армении, ֆ. 53, ց. 1, գ. 795, թ. 66.

[9] А. Акопян, там же.

[10] С. Карапетян, там же.

[11] А. Акопян, там же, стр. 147.

[12] Акопян, Ахалцихе, От миграции из Арзрума до наших дней, Ереван, 2002, стр. 149.

[13] “Эчмиадзин”, 1996 (Դ), стр. 109.

Церковь Сурб Хач находится в центре города Ахалкалаки. Основные сведения о строительстве церкви содержатся в архивных документах. В 1830-ых годах ее построили армянские беженцы из Карина на свои средства. В дальнейшем, в 1850-ые годы по инициативе местного жителя Карапета Ягубянца на месте старой церкви была построена новая[1].

Реконструкции церкви. Работы по реконструкции церкви проводились с 1870-1890-ые годы. В 1884 году по инициативе викария Ахалцихи вардапета Хорена Степанеа церковь частично реставрировали[2]. В 1890-ые годы усилиями местных жителей была проведена реконструкция крыши церкви (крыша была земляной)[3].

Архитектура. Церковь Сурб Хач представляет собой купольный храм с просторным залом. Внешние размеры 27,7 x 16 м. Кровля и купол опираются на три пары внутренних колонн. По обе стороны алтаря находятся специальные комнаты (авандатнер) ризницы. Единственный вход открыт с западной стороны. Имеет двухэтажную колокольню, которая построена из необработанного камня, извести и бревен. На восточном фасаде церкви высечен хачкар 9-10 веков с характерными узорами того времени. Другой хачкар находится внутри алтаря[4]. Найденный в 1989 году на городском армянском кладбище хачкар 13-14 века, также был переведен на территорию церви[5].

Приходские священники. В 19-ом веке священнослужителями церкви Сурб Хач были Киракос Мартиросян[6], Симеон Тер-Варданянц[7], Арутюн Манусачянц, Ованнес Качазнуни[8] и др.

Церковное имущество. Согласно списку 1837 года движимого и недвижимого имущества церквей Грузинской и Имеретинской епархии, церквь Сурб Хач имела как ритуальные книги, разные церковные принадлежности, так и участок площадью 8 газ. (мусульманская мера длины)[9].

Школа. В 1836 году при церкви Сурб Хач была открыта Месропянская мужская семинария. Здание школы было построено в первом десятилетии 20-ого века. За все время деятельности школа переодически закрывалась, затем снова переоткрывалась[10].

12 февраля 1871 года в притворе церкви была открыта Сандухтская девичья школа, функционированию которой способствовал местный предприниматель Ованнес Ованджанян[11].

Читальня. В 1885 году в северо-западной части двора церкви на пожертвования местных жителей была построена читальня.  Материальное состояние церкви несколько улучшилось в 90-х годах. Были возведены различные строения, приносящие доход, вырученные средства были направлены на нужды школы и читальни[12].

Советское и постсоветское время. В 1921 году церковь была закрыта и превращена в склад для соли. И лишь в 1944 году по просьбе местных верующих церковь Сурб Хач переоткрывается.

В период епархиального руководства епископа Геворга Серайдаряна, как и другие церкви, так и церковь Сурб Хач была ревтаврирована в 1977 году на средства местных властей. Помимо внутреннего частичного ремонта, была очищена прилегающая к церкви территория, на которой находились полуразрушенные дома. Взамен были посажены цветники. Планировалось решить вопрос с центральным отоплением церкви[13].

В 1988 году во дворе церкви были возведены обелиск в память жертвам землетрясения в Армении и памятник-хачкар в память о невинно убиенных во время геноцида армян 1915 года в Османской Империи.

В 1998 году при содействии предпринимателя Артавазда Арутюняна частично реставрируется крыша церкви. 22 июля 2000 года во дворе церкви Сурб Хач был открыт памятник основателю церкви архиепископу Карапету Багратуни.

3 августа 2008 года предводитель Грузинской епархии ААЦ епископ Т. Вазген Мирзаханян освятил Святой Алтарь и Баптистерий церкви Сурб Хач, на церемонии присутствовал религиозный викарий Самцхе-Джавахети и Цилки Бабкен Салбиян (на пожертвования братьев Кургинян и А. Карабекян) [14].

Грузинская епархия Армянской Апостольской Церкви

Центр изучения историко-культурного наследия Армении в Грузии

[1] Национальный Архив Армении, ֆ. 56, ց. 1, գ. 3245, թթ. 1-2 :

[2] “Ардзаганк”, 1885, N 22, стр. 309.

[3] “Мшак”, 1899, N 203, стр. 2.

[4]  С. Карапетян, Джавахк, Ереван, 2006, стр. 69.

[5] Там же , стр. 70.

[6] Национальный Архив Армении, ֆ. 56, ց. 1, գ. 974, թ. 1 ևշրջ.

[7] Национальный Архив Армении, ֆ. 53, ց. 2, գ. 339, թ. 2; գ. 332, թ. 2.

[8] Национальный Архив Армении, ֆ. 53, ց. 2, գ. 374, թ. 4.

[9] Национальный Архив Армении, ֆ. 56, ց. 6, գ. 39, թ. 123 և շրջ.

[10] С. Карапетян, там же, стр. 65.

[11]  Журнал “Норашен”,  2007, /2/(8), стр. 8.

[12] Там же.

[13] “Эчмиадзин”, 1978, Գ, стр. 62.

[14] “Эчмиадзин”, 2008, Ը, стр. 148.

Армянская деревня Абул расположена в Ахалкалакском районе Самцхе-Джавахети, между Ахалкалакской и Абульской горами, с античным циклопическим замком, остатками средневековой стены, могилами и гробницами в скалах, и, конечно же, старинными церквями (Сурб Арутюн – 10-11 века, Сурб Аствацацин – 19-ый век)[1].

Основание церкви. До основания церкви Сурб Аствацацин в деревне действовала церковь Сурб Арутюн (10-11 века)[2]. По данным 1841 года церковь Сурб Арутюн была каменной. Действовала до 70-80-ых годов 19-ого века, однако позже возникла необходимость строительства новой, более просторной церкви, что и предприняли местные жители.

Строительство церкви Сурб Аствацацин в деревне Абул началось в 1884 году[4]. Таким образом, сведения о новой церкви можно встретить в церковных хрониках епархии. К 1915-1916-ым годам число прихожан церкви достигло около 1263-х[5].

Архитектура. Церковь Сурб Аствацацин построена из полированного туфа. Внешние размеры 20,2x10,4 м. Имеет трехнефное построение, ризницы, две пары колонн. Колокольня находилась на верхней части западного фасада – разрушена в результате удара молнии[6].

С художественно-пространственным решением центральная часть западной стены обрамлена карнизами и украшена классическими пилястрами. В центре западной стены высечен крест. Вход, открытый с западной стороны, украшен карнизами, а над входом есть надпись на армянском языке. Крыша покрыта металлом, на западной части которой построена колокольня. Внутреннее пространство церкви овальными колоннами разделено на три зала. Стены оштукатурены и покрашены. Алтарь находится в восточной части, справа и слева от алтаря - ризницы. На северной стене находится крещальня[7].

Приходские священники. Священниками церкви Сурб Аствацацин в Абуле были Тер Акоп Микаелян, который служил с 1839-1840 годы[8] и священник Закариа, который служил в 1870-ых годах[9].

Школа. Приходская школа деревни была основана в 60-ые годы 19-ого века. В 1868 году число учеников достигало 30-ти[10]. С 1891-1914 годы школа не действовала. Переоткрылась в 1914/1915-ых годах[11]. В этот период деятельности школы способствовал Кавказский благотворительный фонд.

Гробницы и сельская местность Хараба. На западной стороне села сохранились гробницы дохристианской эпохи. В окрестностях деревни сохранились две сельские местности под названием Хабаба, на одной из них можно увидеть полированные камни разрушенной до основания церкви, а также гробницы[12].

Переосвящение церкви. 3 июля 2010 года предводитель Грузинской епархии ААЦ епископ Т. Вазген Мирзаханян, при участии религиозного викария Самцхе-Джавахети и Цилки Бабкена Салбияна, переосвятил церковь Сурб Аствацацин деревни Абул Ахалкалакского района. На следующий день пастырь Ахалкалака Тер Татев Марукян совершил Божественную литургию и общественное крещение. Благотворитель Степан Ханджян всем крещеным подарил красивые кресты[13].

Церковь Сурб Аствацацин реставрировалась, а прилегающая территория была благоустроена при финансовой поддержке благотворителя Степана Ханджяна.

Грузинская епархия Армянской Апостольской Церкви

Центр изучения историко-культурного наследия Армении в Грузии

[1] См. С. Карапетян, Джавахк, Ереван, 2006.

[2]См. там же, стр. 33.

[3] Национальный Архив Армении, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3802 (1), թ. 63-ի շրջ.-64.

[4]См. “Ардзаганк”, 1885, N 3, стр. 43.

[5] Национальный Архив Армении, ֆ.56, ց. 15, գ. 795( մաս 3), թ. 241 շրջ.-242.

[6] См. С. Карапетян, там же, стр. 34.

[7] Центр изучения историко-культурного наследия Армении в Грузии. Грузинская епархия Армянской Апостольской Церкви.

[8] Национальный Архив Армении, ֆ. 53, ց. 1, գ. 457, թ. 58-ի շրջ.

[9] Национальный Архив Армении,ֆ. 53, ց. 1, գ. 3868, թ. 17.

[10] Национальный Архив Армении, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3977, թ. 54-ի շրջ.-55.

[11] См. С. Карапетян, там же, стр. 32.

[12]См. там же, стр. 35-36.

[13]”Эчмиадзин”, 2010, (Է), стр. 145.

Церковь Сурб Еррордутюн деревни Алатуман была основана в 30-ых годах 19-ого века. Упоминания о церкви сохранились в отчетах церквей Грузинской и Имеретинской епархии ААЦ за 1839-1840-ые годы[1]. В первой половине 20-ого века число прихожан достигало около 684-х[2].

Реконструкции. В 50-ых годах 19-ого века церковь нуждалась в реконструкции. Реставрационные работы осуществились в 1856-1857-ые годы на средства сельской общины. Сохранилась строительная надпись об этом: “ Во главе с простым народом во имя Святой Троицы в Алатумане построили святую церковь…”[3]. В 1885 году церковь была каменная[4]. Здание церкви сильно пострадало от землетрясения 1899 года[5].

Архитектура. Церковь построена из камня с бревенчатой крышей. Три полога крыши покрыты жестью. Относится к трехнефному типу. Общие размеры 15,75 x 9,2 м. Над западным входом расположена фрамуга, а слева имеется надпись на армянском языке. Стены внутреннего пространства оштукатурены и покрашены. Украшенный фресками алтарь находится в восточной части. Нефы отделены друг от друга бревенчатыми колоннами. Слева и справа от алтаря находятся ризницы. Потолок обшит досками. На северной стене располагается крещальня[6]. Вход открыт на западной стене. Над верхней частью входа находится колокольня. Основные части церкви построены из необработанного камня[7].

Приходские священники. Священниками церкви деревни Алатуман были Григор Тер-Керопянц, Барсег Тер-Никогосян (служил в 60-70-ые годы 19-ого века).

Школа. Архивные документы о церковно-приходской школе содержат сведения начиная с 60-ых годов 19-ого века[10]. В 1868-1869 годы число учеников школы достигло 30-ти. Школа содержалась в основном на средства местных жителей[11].

Переосвящение церкви. Как и многие армянские церкви, так и церковь Сурб Еррордутюн в советское время закрывается и находится в безнадежном состоянии. Реконструкция церкви и благоустройство церковной территории реализуется по инициативе и финансовой поддержке рожденного в Джавахке Алика Макаряна. В память об отце благотворителя, во дворе церкви воздвигается Хачкар.

В ноябре 2013 года предводитель Грузинской епархии ААЦ епископ Т. Вазген Мирзаханян, при участии религиозного викария Самцхе-Джавахети и Цалки Бабкена Салбияна, переосвятил церковь Сурб Еррордутюн. После переосвящения церкви была проведена литургия.

Грузинская епархия Армянской Апостольской Церкви

Центр изучения историко-культурного наследия Армении в Грузии

[1] Национальный Архив Армении, ֆ. 53, ց.1, գ. 457, թ. 52.

[2] Национальный Архив Армении, ֆ. 56, ց. 15, գ. 795(մաս3), թթ. 243 շրջ.-244.

[3] С. Карапетян, Джавахк, Ереван, 2006, стр. 45.

[4] ”Ардзаганк”, 1885, N 3, стр. 43.

[5] С. Карапетян, там же.

[6] Центр изучения историко-культурного наследия Армении в Грузии. Грузинская епархия Армянской Апостольской Церкви.

[7] С. Карапетян, там же.

[8] Национальный Архив Армении, ֆ. 53, ց. 2, գ. 34, թ. 2.

[9] Национальный Архив Армении, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3868, թ.17.

[10] Национальный Архив Армении, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3848, թ. 2-ի շրջ.

[11] Национальный Архив Армении, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3977, թ. 55 շրջ.-56.

[12] Пресс-служба Епархии Армянской Апостольской Церкви в Грузии.

Строительство церкви. Село Аракова является одним из центральных поселений в Джавахке. Оно расположено в 7 км к северу от Ахалкалаки. Церковь Сурб Геворг в деревне была одной из самых выдающихся построек своего времени, основанной в 1830-х годах. Первые упоминания о церкви относятся к 1840[1]-1841 годам[2]. Священнослужителем упоминается Тер-Григор[3]. Согласно другой ведомости того же года церквей Грузинской и Имеретинской епархии Армянской Апостольской Церкви, на тот момент в деревне была одна бревенчатая церковь и 354 прихожан[4].

Реконструкции. Фундаментально церковь была реконструирована на средства священника Григора Тер-Аветисяна, по проекту бежавшего из Карина в Абастуман зодчего Григора Киракосяна. Церковь полагается на 12 столпах, на которых изображены апостолы[5]. Однако в 1890-ом году ветхая церковь была закрыта, о чем свидетельствуют публикации того времени[6]. Работы по реконструкции церкви проводились с 1903-1905-ые года, а торжественное переосящение состоялось в 1909 году[7].

Архитектура. Церковь построена из серого базальта и относится к крестово-купольному типу. Общие размеры 24,21x13,44 м. В художественно-пространственных решениях используются готические элементы горизонтальной формы – треугольные окна продолговатой формы. Церковь имеет три входа – с севера, запада и юга, которые открыты на высоте трех ступеней. Восьмигранный купол из черного и красного туфа находится на восточной части крыши. Колокольня располагается в западной части храма. Крыша церкви покрыта жестью. Внутренние стены оштукатурены и покрашены. Святой Алтарь расположен в восточной части строения, с левой и правой стороны алтаря – ризницы. Зал разделен на три нефа. На северной стене находится крещальня.

Священнослужители. Священниками церкви Сурб Геворг деревни Аракова были Григор Тер-Аветисян, Карапет Давтян[8], Григор Тер-Карапетян[9] и другие.

Школа. В 1860-ом году в деревне действовала церковно-приходская школа. Согласно ведомости о школах Грузинской и Имеретинской епархии за 1869 год, школу основал Григор Тер-Аветисян в притворе церкви[10]. В 1885 году школа была закрыта и превращена в склад. В деревне действовала русская царская школа [11].

Кладбище. Находится во дворе церкви. На месте сохранились надгробия 19-ого века[12].

Старая церковь. К северу от новой церкви также сохранились руины разрушенной до основания церкви раннего средневековья[13].

Церковь в советское и постсоветское время. В 1930-ые годы по решению советской власти церковь закрывается и превращается в склад, а священник арестован и выслан в сылку.

Церковь и переосвящение. В 2000-ом году при финансовой поддержке уроженца деревни Аракова, проживающего в Москве Меружана Тутунджяна, а также усилиями местных жителей восстанавливается разрушенный купол церкви и благоустраивается близлежащая территория церкви.

28 октября 2006 года, Благословением и Высочайшим Указом Его Преосвященства Католикоса Всех Армян Гарегина Второго, рукой Главы Епархии ААЦ в Грузии Епископа Вазгена Мирзаханяна, при участии наместника главы епархии в Самцхе-Джавахка иеромонаха Бабкена Салбияна, духовного пастыря армян Батуми и Аджарии иеромонаха Киракоса Давтяна и местного духовного причта, армянская церковь Сурб Геворг деревни Аракова была вновь освящена и торжественно открыта[14].

10 июня 2017 года был освящен Святой Алтарь церкви Сурб Геворг, недавно построенный на средства бывшего жителя деревни Армена Яйлаханяна.

В настоящее время при церкви Сурб Геворг действует начальная школа “Хримян Айрик”, где свое духовное воспитание получают дети не только из Аракова, но и соседних деревень[15].

Грузинская епархия Армянской Апостольской Церкви

Центр изучения историко-культурного наследия Армении в Грузии

[1] Национальный Архив Армении, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3800, թ. 4-ի շրջ.

[2] Национальный Архив Армении, ֆ. 56, ց. 1, գ. 1005, թ. 1.

[3] Там же, թ. 22.

[4] Национальный Архив Армении, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3802 (մաս 1), թ. 63-ի շրջ.-64.

[5] С.Карапетян, Джавахк, Ереван, 2006, стр. 86.

[6] “Нор Дар”, 1896, N 201, стр. 3; “Мшак”, 1901, N 98, стр. 3.

[7]  С. Карапетян, там же.

[8] Национальный Архив Армении, ֆ. 53, ց. 2, գ. 715, թ. 2.

[9] Национальный Архив Армении, ֆ. 53, ց. 2, գ. 743, թ. 3.

[10] Национальный Архив Армении, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3977, թ. 55-ի շրջ.-56.

[11]С. Карапетян, там же, стр. 85-86.

[12] С. Карапетян, там же, стр. 88.

[13] С. Карапетян, там же.

[14] “Эчмиадзин”, 2006, Ժ-ԺԱ, стр. 144.

[15] Пресс-служба Епархии Армянской Апостольской Церкви в Грузии.

Եկեղեցու կառուցում.Արակովա գյուղի Սրբոց Կուսանաց եկեղեցին հիմնադրվել է 2001 թվականին` ի հիշատակ վաղամեռիկ Հայաստան Յայլախանյանի: Եկեղեցին օծվել է 2001 թվականի հոկտեմբերին, Վիրահայոց թեմի առաջնորդ Գերաշնորհ Գևորգ արքեպս. Սերյադարյանի կողմից: Եկեղեցու օծման արարողությանը ներկա էին Սամցխե-Ջավախքի և Ծալկայի ընդհանուր առաջնորդական փոխանորդ Տեր Բաբգէն աբեղա Սալբիյանը, Ախալքալաքի Սուրբ Խաչ եկեղեցու հոգևոր հովիվ Տեր Սամուել քհն. Թորոսյանը: Եկեղեցին կառուցվել է Հ. Յայլախանյանի կողմից՝ ընտանիքի բարեկամների աջակցությամբ: Եկեղեցին գտնվում է գյուղին կից զառիթափ բարձունքի վրա[1]:

Ճարտարապետություն.Եկեղեցին կառուցված է տրավերտինից: Ընդհանուր չափսերն են 8x6,5մ: Պատկանում է խաչաձև-գմբեթավոր տիպին: Պատերի և տանիքի միացման տեղերում առկա են քիվեր: Մուտքն արևմտյան կողմից է, որի վերևում հայերեն քառատող գրություն է արված: Տանիքի արևմտյան մասում վեց սյուների վրա հենվող զանգակատունն է: Գմբեթը կազմված է ութ նիստերից, որտեղ բացված են չորս պատուհաններ: Եկեղեցու ծածկը երեսապատված է տուֆի սալիկներով: Շինության արևելյան մասում է գտնվում Սուրբ Խորանը, իսկ հյուսիսային պատին տեղակայված է մկրտության ավազանը[2]:

Տարիների ընթացքում եկեղեցին դարձել է յուրօրինակ ուխտատեղի:

Վիրահայոցթեմ 

Վրաստանի հայկական պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրության կենտրոն

Եկեղեցու կառուցում. Բալխո գյուղի եկեղեցին հիմնադրվել է 19-րդ դարի 30-ական թվականներին, գյուղի բնակիչների նախաձեռնությամբ: Սուրբ Հարություն անվամբ եկեղեցին հիշատակված է Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցու Վրաստանի և Իմերեթի թեմի եկեղեցիների 1839-1840-ական թվականների ցանկում[1]: 1868 թվականի վերանորոգման առթիվ եկեղեցու արևմտյան կողմից բացված մուտքի բարավորին արված շինարարական արձանագրու­թյունում այն հիշատակվում է Սուրբ Հարություն անվամբ[2], իսկ ահա, 1869 թվականից սկսած, արխիվային վավերագրերում հիշատակվում է Սուրբ Սահակ Պարթև անվամբ[3]:

1868 թվականին Մինաս քհն. Մկրտչյանի գլխավորությամբ իրականացվել են հին եկեղեցու տեղում նոր եկեղեցու շինարարության աշխատանքները: Հետագայում`1898 թվականին, կառուցվել է եկեղեցու պարիսպը: Պահպանվել են նաև դա փաստող համապատասխան շինարարական արձանագրությունները[4]: Վերակառուցումից հետո եկեղեցին օծվել և հետագայում հիշատակվել է Սուրբ Հարություն անունով:

Ճարտարապետություն. Եկեղեցին կառուցված է կարմիր տուֆից: Պատկանում է երկթեք սրահի տիպին: Ընդհանուր չափսերն են` 17,1x9,50մ: Որպես եկեղեցու գեղարվեստական-դեկորատիվ միջոց, գործածվել են կոմպոզիցիոն դեկորատիվ որմնասյուներ: Հարավային և հյուսիսային պատերին բացված են քառանկյուն, իսկ արևմտյան և արևելյան պատերին՝ կիսաշրջանաձև պատուհաններ: Մուտքը արևմտյան կողմից է: Արևմտյան ճակատին քանդակված է խաչ, որի ներքևում երկշարք հայերեն գրություն կա: Տանիքի արևմտյան կողմից կառուցված է զանգակատունը: Երկթեք տանիքը երեսապատված է թիթեղով: Սրահը բաժանված է նավերի, որոնք միմյանց են կապվում կամարներով: Արևելյան մասում խորանն է, որի աջ և ձախ կողմերում ավանդատներն են: Հյուսիսային պատին մկրտության ավազանն է[5]:

Ծխատեր քահանաներ. 1830-1870-ական թվականներին Սուրբ Հարություն (Սահակ Պարթև) եկեղեցում քահանայագործել է Մինաս քհն. Մկրտչյանը[6]:

Դպրոց. Գյուղի եկեղեցական ծխական դպրոցի վերաբերյալ արխիվային վավերագրերը տեղեկություններ են հաղորդում՝ սկսած 1860-ական թվականներից: Համաձայն 1865 թվականի Ախալքալաքի և Ծալկայի դպրոցների վիճակի տեղեկագրի` աշակերտների թիվը տվյալ պահին եղել է 21[7]:

Եկեղեցին խորհրդային տարիներին. Եկեղեցին խորհրդային տարիներին,  կորցնելով իր գործառույթները, վերածվել էր կոլտնտեսության պահեստի, իսկ հետխորհրդային շրջանում մատնվել անուշադրության: Աղոթազուրկ և անխնամ մնացած եկեղեցին հետագայում մասնակի վերանորոգվել է գյուղի արժանավոր զավակների բարերարությամբ: 2004 թվականին, եկեղեցու առաջին մասնակի վերանորոգումից հետո, Սամցխե-Ջավախքի և Ծալկայի փոխառաջնորդ հոգեշնորհ Տեր Բաբգէն աբեղա Սալբիյանի կողմից կատարվեց եկեղեցու օրհնության կարգ, և տաճարը դարձավ Վիրահայոց Թեմի գործող եկեղեցիներից մեկը[8]:

Եկեղեցու վերանորոգություն և վերաօծում. 2018 թվականի օգոստոսի 25-ին  տեղի ունեցավ Բալխո գյուղի Սուրբ Հարություն եկեղեցու վերաօծման հանդիսավոր արարողությունը: Այն վերանորոգվեց  գյուղի արժանավոր զավակ,  ռուսաստանաբնակ Մեսրոպ Մովսիսյանի բարերարությամբ:

Եկեղեցին վերաօծվեց Վիրահայոց թեմի Առաջնորդ Գերաշնորհ Տեր Վազգեն եպիսկոպոս Միրզախանյանի ձեռամբ և Արժանապատիվ Քահանա Հայրեր  Տեր Տաթև Մարուքյանի, Տեր Թադեոս Տեր-Մկրտչյանի ու Տեր Տիգրան  Մխիթարյանի մասնակցությամբ: Դռնբացեքի արարողությունից հետո Սրբասուրբ մյուռոնով օծվեցին Սուրբ Հարություն եկեղեցու Սուրբ Սեղանը, Մկրտության ավազանը և 16 սյուները:

Վերակառուցված և վերաօծված եկեղեցում անդրանիկ Սուրբ և Անմահ Պատարագը մատուցեց Արակովայի «Սուրբ Գևորգ» եկեղեցու ու հարակից գյուղերի հոգևոր հովիվ Արժանապատիվ Տեր Թադևոս քահանա Տեր-Մկրտչյանը[9]:

[9] Վիրահայոց թեմի մամլո դիվան:

Բարալեթը Ջավախքի խառն ազգային կազմ ունեցող գյուղերից է եղել: Այստեղ կողք կողքի բնակվել են հայեր և վրացիներ: Այսպես` 1873 թվականի դրությամբ գյուղի 80 տների 2/3-ը հայեր էին, իսկ 1/3-ը՝ վրացիներ[1]: Մինչև հայկական եկեղեցու կառուցումը, հայերն ու վրացիները աղոթել են 13-րդ դարում վրաց Թամար թագուհու որդի Գեորգի-Լաշայի կառուցած եկեղեցում: Այսօր գյուղում գոր­ծում են հայկակաև Սուրբ Աստվածածին և վրացական Սուրբ Ստեփանոս եկեղեցիները: Երկար տարիներ Բարալեթը հանդիսացել է շրջակա 23 գյուղերի հովվական կենտրոնը: Գյուղը հարուստ է նաև պատմական հուշարձաններով: Նրա հյուսիսային բարձունքներում մինչ օրս էլ պահպանված են միջնադա­րում կառուցված հայկական եկեղեցու գերեզմանատան և պարսպի փլատակները:

Եկեղեցու կառուցում. Սկզբնապես փայտաշեն Բարալեթի Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին կառուցվել է դեռևս 1855 թվականին, գյուղի հայ բնակչության միջոցներով[2]: Ընդհանուր առմամբ եկեղեցին հայտնի է երկու անուններով` Սուրբ Խաչ և Սուրբ Աստվածածին: Սուրբ Խաչ անվամբ հիշատակվում է մինչև 1840-ական թվականները[3], որից հետո` Սուրբ Աստվածածին անվամբ: Իր հերթին Սուրբ Աստվածածին անվամբ հին եկեղեցու տեղում 1869 թվականին կառուցվել է համանուն նոր եկեղեցին[4]: Պահպանվել է նաև այդ փաստող շինարարական արձանագրությունը[5]: Եկեղեցու հարավային կողմում տարածվում է գերեզմանոցը: Պահպանված տապանաքարերից հնագույնները թվագրվում են 19-րդ դարի առաջին կեսով[6]:

Ճարտարապետություն. Եկեղեցին կառուցված է տուֆից: Պատկանում է երկթեք սրահի տիպին: Արտաքին չափեսրն են 18,00x9,86 մ: Եկեղեցին շրջափակված է պարսպով[7]: Ճակատամասերը զարդանախշված չեն: Պատերի և տանիքի միջև տեղադրված են դեկորատիվ քիվեր: Հարավային և հյուսիսային պատերին բացված են քառանկյուն պատուհաններ: Արևմտյան պատին բացված է միակ քանդակազարդ մուտքը, որի վերևում հայերեն գրություն է արված: Տանիքը երկթեք է և երեսապատված է թիթեղով: Ներքին տարածքում պատերը սվաղած և ներկած են: Արևմտյան ճակտոնի գագաթին ութ սյուներով զանգակատունն է: Խորանը արևելյան մասում է` իր աջ և ձախ կողմերում կառուցված ավանդատներով: Հյուսիսային պատին մկրտության ավազանն է: Առաստաղը երեսապատված է պլաստիկ մոդուլներով, իսկ ներսից կորաձև է[8]:

Ծխատեր քահանաներ. 1850-ական թվականներին եկեղեցում քահանայագործել է Կարապետ քահ. Տեր-Մարտիրոսյանը[9], 1860-ական թվականներին` Հակոբ քահ. Տեր-Կարապետյանը[10], 1870-80-ական թվականներին` Կարապետ քահ. Տեր-Կարապետյանը[11], 1900-ական թվականներին` Ենովք քահ. Սեֆերյանը[12]:

Դպրոց. 1860-1870-ական թվականներին գյուղում գործել է եկեղեցա-ծխական դպրոց, որը 1880-ական թվականներին պետական դպրոցի բացման պատճառով փակվել է: 1895 թվականին գյուղում բացվել է նաև գրադարան-ընթերցարան[13]:

Եկեղեցու վերականգնում և վերաօծում. 1930-ական թվականներին եկեղեցին փակվել և օգտագործվել է՝ իբրև հացահատիկի պահեստ: Սուրբ Աստվածածին եկեղեցու անմխիթար և քայքայված վիճակը տարինե­րով հանգիստ չէր տալիս տեղի հայությանը: Ի վերջո, 2004 թվականին, բարալեթցիների նախա­ձեռնությամբ, Ռուսաստանում և Հայաստանում ապրող գյուղի նախկին բնակիչների նվիրատվությունների շնորհիվ, եկեղեցին ամբողջությամբ վերանորոգվեց, բարեկարգ­վեց և պարսպապատվեց:

2005 թվականի նոյեմբերի 20-ին, ձեռամբ Վիրահայոց թեմի առաջնորդ Տ. Վագգեն եպիսկոպոս Միրզախանյանի, վերաօծվեց Ախալքալաքի շրջանի Բարալեթ գյուղի Սուրբ Աստվածածին հայկական եկեղեցին:

Սրբազան Հայրը Առաքելական մեր Սուրբ Եկեղեցու կանոնների համաձայն կատարեց վերաօծման կարգը, Օրհնության Գիր հանձնեց գլխավոր նվիրատուներին, որին հաջորդեց Սբ Պատարագի արարողությունը[14]:

Եկեղեցու բակում Պետրոսյան գերդաստանի կողմից տեղադրվել է Սուրբ Աստվածածնին նվիրված խաչքար: Տարածքում պահպանվում են նաև տարբեր ժամանակաշրջանների հայկական ծաղկած խաչով տապանաքարեր[15]:

Վիրահայոց թեմ 

Վրաստանի հայկական պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրության կենտրոն

Բեժանոն (Ջանճղա (Ճանճղա), հայաբնակ գյուղ է Ախալքալաքի շրջանում: Հայտնի է, որ մինչև նոր եկեղեցու կառուցումը, գյուղի բնակիչները եկեղեցական ծիսաարարողությունները կատարել են «Կարմիր ժամ» կոչվող եկեղեցում, որը կառուցված էր կարմրագույն սրբատաշ քարից: Առ այսօր եկեղեցին իր կանգուն մնացած պատերով ծառայում է որպես ուխտատեղի: Ներկայիս գործող եկեղեցին կրում է Սուրբ Մինաս Եգիպտացու անունը, ում մասին, ի դեպ, խոսվում է «Վարք Սրբոց» գրքում[1]:

Եկեղեցու կառուցում. Բեժանոյի Սուրբ Մինաս միանավ բազիլիկ եկեղեցին կառուցվել է 1830-ական թվականներին: Համաձայն Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցու Վրաստանի և Իմերեթի թեմի եկեղեցիների 1840 թվականի տեղեկագրի` եկեղեցու ծխականների թիվը եղել է մոտ 196[2]: 1840-ական թվականներին եկեղեցին դեռևս փայտաշեն էր[3]: 1899 թվականին եկեղեցին վնասվել էերկրաշարժից, սակայն 1906 թվականինհիմնովինվերակառուցվել է: Այդ է վկայում եկեղեցուհարավայինմուտքիցվերեղածարձանագրությունը[4]:

Ճարտարապետություն. Եկեղեցին կառուցված է մոխրագույն տուֆից: Պատկանում է սրահի տիպին: Ընդհանուր չափսերն են 18,72x10,64 մ: Հարավային և հյուսիսային պատերին բացված են կիսաշրջանաձև պատուհաններ: Երկու մուտքերը բացված են հարավային և արևմտյան կողմերից: Հարավային մուտքի վերևում խաչքար է քանդակված, իսկ արևմտյան մուտքի վերևում` խաչաձև քանդակ: Մուտքի աջ կողմում քառատող հայերեն գրություն է արված. ՍՈՒՐԲ ՄԻՆԱՍ ԵԿԵՂԵՑԻ 1906 Թ. | ՎԵՐԱԿԱՌՈՒՑՎԵՑ 2007 Թ.-ԻՆ | ԲԱՐԵՐԱՐՆԵՐ ՎԱՍԻԼ ԵՎ ՎԻԿՏՈՐ | ՍԱՐԳՍՅԱՆ ԵՂԲԱՅՐՆԵՐ: Տանիքի արևմտյան մասում զանգակատունն է: Եկեղեցու կոր տանիքը երեսապատված է թիթեղով: Առաստաղը կամարաձև է: Ներքին տարածքում պատերը սվաղած են և ներկած: Արևելյան մասում կառուցված է խորանը, որի աջ և ձախ կողմերում ավանդատներն են: Հյուսիսային պատին տեղակայված է մկրտության ավազանը[5]:

Ծխատեր քահանաներ. Սուրբ Մինաս Եկեղեցու քահանաներից են եղելԳրիգոր քհն. Տեր-Քերոբյանցը[6], Գրիգոր քհն. Սարգսյանը, Հակոբ քհն. Քերոբյանցը[7], ովքեր քահանայագործել են 1860-1870-ական թվականներին:

Դպրոց. Գյուղի եկեղեցա-ծխական դպրոցի վերաբերյալ հիշատակություն կա 1860-ական թվականների արխիվային վավերագրերում: Մասնավորապես, 1869 թվականի Վրաստանի և Իմերեթի թեմի դպրոցների տեղեկագրի համաձայն, այն հիմնադրվել է 1863 թվականին տեղի հասարակության միջոցներով: Տվյալ պահին աշակերտների թիվը եղել է 54[8] (1865 թ.-ին` 47 էր)[9]:

Եկեղեցին 21-րդ դարում. Եկեղեցու վերանորոգչական հետագա աշխատանքներ իրականացվել են միայն 2006-2007 թվականներին: Եկեղեցին վերանորոգվել է ծագումով նույն գյուղից Վասիլ և Վանիկ Սարգսյան եղբայրների նյութական օժանդակությամբ:2007 թվականի օգոստոսի 17-ին Վիրահայոց թեմի առաջնորդ Տ. Վազգեն եպիկոպոս Միրզախանյանի ձեռամբ և մասնակցությամբ Սամցխե-Ջավախքի և Ծալկայի ընդհանուր առաջնորդական փոխանորդ Տ. Բաբգէն աբեղա Սալբիյանի` վերաօծվեց Բեժանո գյուղի Սուրբ Մինաս եկեղեցին[10]: Անդրանիկ Սուրբ Պատարագը մատուցվեց Ախալքալաքի շրջանի հայության հոգևոր հովիվ Տ. Սամվել քահանա Թորոսյանի ձեռամբ: Առաջնորդ Սրբազան Հայրը գնահատանքի և օրհնության իր խոսքն ուղղեց եկեղեցու վերականգնման գործում զգալի ներդրում կատարած Սարգսյանների ընտանիքին և շինարարներին՝ նրանց փոխանցելով առաջնորդական Օրհնության գիր և հուշանվերներ[11]:

Բեժանո գյուղից 0.5 կմ արևելք պահպանվել են նաև «Կաթնաղբյուրի ժամ» կոչված եկեղեցու ավերակները: Ըստ ճարտարապետական առանձնահատկությունների, եկեղեցու կառույցը բնորոշ է ԺԲ-ԺԳ դարերին: Գյուղի հարավ-արևելյան կողմում պահպանվել են սրբատաշ քարով կառուցված մեկ այլ` «Վանք» անվամբ եկեղեցու հիմնապատերը: Գյուղում կան նաև այլ սրբություններ, որոնք պահպանվում են գյուղացիների տանը[12]:

Վիրահայոց թեմ

Վրաստանի հայկական պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրության կենտրոն

Եկեղեցու հիմնադրում. 1830 թվականին Կարնո գավառի Տանձուտ և Բռնակապան գյուղերի հայ բնակիչները վերաբնակեցվել են Բուղաշենում: Այդ տարիներին էլ ժողովրդի միջոցներով գյուղում կառուցվել է փայտաշեն, ապա՝ քարաշեն, փայտածածկ եկեղեցի: Եկեղեցին օծվել է Սուրբ Հարություն անվամբ: 1840 թվականի դրությամբ եկեղեցու ծխականների թիվը եղել է 111[1]: 1840-ական թվականներին այն դեռևս փայտաշեն էր,[2] 1880-ական թվականներին` քարաշեն, փայտածածկ[3]: 1899 թվականին եկեղեցին ավերվել է երկրաշարժից, հիմնովին վերանորոգվել՝ 1909 թվականին: Պահպանվել է նաև վերանորոգումը փաստող շինարարական արձանագրությունը[4]:Եկեղեցին վերանորոգումից հետո գործել է մինչև 1930-ական թվականները: Խորհրդային տարիներին այն փակվել և վերածվել է պահեստի, իսկ քահանան՝ աքսորվել[5]:

Ճարտարապետություն. Եկեղեցին կառուցված է մոխրագույն տուֆից: Պատկանում էերկթեք սրահի տիպին: Ընդհանուր չափսերն են 15,93x10,14 մ: Արևմտյան ճակատը կառուցված է սրբատաշ քարով: Նույն կողմի ճակտոնին կանգուն է վեց սյուների վրա հենված սրածայր վեղարով զանգակատունը[6]:Եկեղեցու ճակատամասերը զարդանախշած չեն: Պատուհանները բացված են հարավային և հյուսիսային պատերին: Մուտքը բացված է արևմտյան պատին: Մուտքի վերևում հայերեն լեզվով արձանագրություն կա: Երկթեք տանիքը երեսապատված է թիթեղով: Ներքին տարածքում պատերը սվաղած են և ներկած: Արևելյան մասում խորանն է, որի աջ և ձախ կողմերում ավանդատներն են: Հյուսիսային պատին մկրտության ավազանն է: Առաստաղը երեսապատած է պլաստիկ մոդուլներով[7]:

Ծխատերքահանաներ. Բուղաշեն գյուղի Սուրբ Հարություն եկեղեցու քահանաներից են եղել Մարտիրոս Սաղաթելյանը[8], Մինաս քահ. Մկրտչյանը[9], Գալուստ քահ. Պալյանցը[10], ովքեր քահանայագործել են 1830-1880-ական թվականներին:

Դպրոց. Գյուղի եկեղեցա-ծխական դպրոցի վերաբերյալ հիշատակությունների կարելի է հանդիպել 1860-ական թվականներին վերաբերող փաստաթղթերում: Մասնավորապես, Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցու Վրաստանի և Իմերեթի թեմի դպրոցների 1869 թվականի տեղեկագրի համաձայն՝ Բուղաշեն գյուղի եկեղեցա-ծխական դպրոցը տվյալ պահին ունեցել է 28 աշակերտ: Այն հիմնադրվել է տեղի հասարակության միջոցներով, 1864 թվականին[11]:

Եկեղեցու վերաօծում. 2009 թվականի օգոստոսի 8-ին, ձեռամբ Վիրահայոց թեմի առաջնորդ Տ. Վազգեն եպիսկոպոս Միրզախանյանի և մասնակցությամբ Սամցխե- Ջավախքի և Ծալկայի ընդհանուր առաջնորդական փոխանորդ Տ. Բաբգէն աբղ. Սալբիյանի՝ վերաօծվեց Ախալքալաքի շրջանի Բուղաշեն գյուղի Սուրբ Հարություն եկեղեցին, որին հաջորդեց անդրանիկ պատարագի մատուցումը: Սուրբ Հարություն եկեղեցին վերանորոգվել և տարածքը բարեկարգվել է ծնունդով բուղաշենցի, ռուսաստանաբնակ Խաչատուր Եղոյանի միջոցներով[12]: 
 

Վիրահայոց թեմ 

Վրաստանի հայկական պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրության կենտրոն

Եկեղեցու կառուցում. Գումբուրդո գյուղի արևմտյան եզրին` դեպի Կուր գետը նայող զառիթափ բարձունքի վրա,[1] «Խաչի Դուրան» տեղանքում է գտնվում Սուրբ Խաչ եկեղեցին: Եկեղեցին կառուցվել է 2011 թվականին, Գումբուրդոյի բարեպաշտ հայորդիներ Խաչատուր և Սայաթ Սահարյանների նախաձեռնությամբ և բարերարությամբ: 2017 թվականի ապրիլի 22-ին Վիրահայոց թեմի առաջնորդ Գերաշնորհ Տեր Վազգեն եպիսկոպոս Միրզախանյանի ձեռամբ և Սամցխե-Ջավախքի և Ծալկայի ընդհանուր առաջնորդական փոխանորդ հոգեշնորհ Տեր Բաբգէն վարդապետ Սալբիյանի մասնակցությամբ, սրբալույս մյուռոնով օծվեց նորակառույց Սուրբ Խաչ եկեղեցին: Անդրանիկ Սուրբ Պատարագը մատուցվեց Սամցխե-Ջավախքի Ախալքալաքի և մերձակա գյուղերի հոգևոր հովիվ Արժանապատիվ Տեր Տաթև քահանա Մարուքյանի կողմից:

Ճարտարապետությունը.Եկեղեցին կառուցված է կարմիր տուֆից: Ընդհանուր չափսերն են 6x9,5մ: Պատկանում է խաչաձև-գմբեթավոր տիպին: Ճակատամասերը զարդանախշած չեն: Պատերի և տանիքի միացման տեղերում առկա են քիվեր: Մուտքն արևմտյան կողմից է, որի վերևում հայերեն քառատող գրություն է արված: Տանիքի արևմտյան մասում՝ 6 սյուների վրա, կառուցված է զանգակատունը: Գմբեթը կազմված է ութ նիստերից, որտեղ բացված են 4 պատուհաններ: Եկեղեցու ծածկը երեսապատված է տուֆի սալիկներով: Շինության արևելյան մասում՝ չորս աստիճան բարձրության վրա, կառուցված է խորանը, իսկ հյուսիսային պատին տեղակայված է մկրտության ավազանը[2]:

Ժողովրդական ավանդություն. «Խաչի Դուրան» տեղանքում կառուցված նոր եկեղեցու շնորհիվ գումբուրդոցիները հնարավորություն ունեցան Սուրբ Զատկի ավանդական տոնակատարությունն արդեն հավուր պատշաճի նշելու՝ հոգևոր կանոններով և ծիսական համապատասխան արարողություններով: Գումբուրդո գյուղում իրականացվող այս ծիսական արարողակարգը տարածաշրջանում եզակի է իր բնույթով և հավատավոր ժողովրդի համընդհանուր մասնակցության առումով:

Վիրահայոց թեմ 

Վրաստանի հայկական պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրության կենտրոն

Դադեշ գյուղը գտնվում է Ախալքալաքից 13 կմ հարավ-արևմուտք: Գյուղի բնակիչների նախնիներն այստեղ հաստատվել են 1830 թվականի կեսերին, Էրզրումի նահանգի Աշկալա գյուղից, Մուշից, Կարսից: Գյուղում պահպանված ուշագրավ կառույցներից է Սուրբ Աստվածածին հին եկեղեցին[1]։

Եկեղեցու հիմնադրում. Դադեշ գյուղում եղել են Սուրբ Աստվածածին անվամբ հին և նոր եկեղեցիներ: Հին եկեղեցին հիմնադրվել է 10-11-րդ դարերում: 19-րդ դարում գյուղում վերաբնակեցված հայերը նախ նորոգել են հին կիսախարխուլ եկեղեցին, ապա 1848 թվականին եկեղեցու օծման խնդրանքով դիմել են Ախալցխայի Հոգևոր կառավարությանը[2]: 1867-1868 թվականներին հին եկեղեցու հարավային կողմում կառուցվել է նոր համանուն եկեղեցին[3]: 1885 թվականի դրությամբ եկեղեցին քարաշեն էր, փայտածածկ[4]: Գյուղի բնակիչների վկայությամբ նոր եկեղեցին եղել է գմբեթավոր, որն էլ հետագայում փլուզվել է:

Ճարտարապետություն. Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին կառուցված է խառը տեսակի տուֆից և պատկանում է գմբեթավոր սրահի տիպին: Ընդհանուր չափսերն են 19,47x10,6մ: Շինարարության ժամանակ որպես կապակցանյութ գործածվել է կիրը, ինչը պարզորոշ երևում է շինության ճակատամասերին: Հյուսիսային և հարավային պատերին բացված են ուղղանկյուն պատուհաններ: Հյուսիսային պատին կից պահպանվել է միջնադարյան հին եկեղեցուց մի հատված: Եկեղեցու մուտքը արևմտյան կողմից է: Տանիքի արևմտյան մասում է գտնվում զանգակատունը, իսկ տանիքի կենտրոնական մասում կանգնած է ութանիստ գմբեթը: Գմբեթի նիստերին բացված են ուղղանկյուն պատուհաններ: Ներքին տարածքը երեք սյուներով բաժանված է խոյակների: Արևելյան մասում է գտնվում քանդակազարդ Սբ. Խորանը՝ իր աջ և ձախ ավանդատներով: Մկրտության ավազանը հյուսիսային պատի մեջ է[5]:

Ծխատերքահանաներ. Սուրբ Աստվածածին եկեղեցու քահանաներից են եղել Մարտիրոս քահ. Մահտեսի Հովսեփյանը, Կարապետ քահ. Տեր-Գաբրիելյանցը[6], Զաքարիա վարդապետ Զաղունեանցը[7], ովքեր քահանայագործել են 1850-1880-ական թվականներին:

Դպրոց. 1869 թվականի Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցու Վրաստանի և Իմերեթի թեմի դպրոցական տեղեկագրի համաձայն` Դադեշ գյուղի եկեղեցա-ծխական դպրոցը հիմնադրվել է գյուղի հասարակության միջոցներով 1864 թվականին: Տվյալ պահին ունեցել է 20 սովորող, 1 ուսուցիչ[8]:

Եկեղեցու վերաօծում.Դադեշ գյուղի Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին խորհրդային տարիներից ի վեր չի գործել: Եկեղեցու վերակառուցման ու բարեկարգման աշխատանքները սկսվել են 2014 թվականին, ավարտվել` 2017 թվականին: 2017 թվականի հունիսի 10-ին, ձեռամբ Վիրահայոց թեմի առաջնորդ Գերաշնորհ Տեր Վազգեն եպիսկոպոս Միրզախանյանի և մասնակցությամբ Սամցխե-Ջավախքի և Ծալկայի ընդհանուր առաջնորդական փոխանորդ Հոգեշնորհ Տեր Բաբգէն վարդապետ Սալբիյանի, կատարվեց վերակառուցման ընթացքի մեջ գտնվող Սուրբ Աստվածածին հին եկեղեցու գմբեթի և զանգակատան խաչերի ու զանգի օծման արարողությունը։ 2017 թվականի սեպտեմբերին 16-ին՝ իր առաջին օծումից տասնամյակներ անց, հիմնովին վերակառուցված Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին վերաօծվեց Վիրահայոց թեմի առաջնորդ Գերաշնորհ Տեր Վազգեն եպիսկոպոս Միրզախանյանի ձեռամբ և Սամցխե-Ջավախքի ընդհանուր առաջնորդական փոխանորդ Հոգեշնորհ Տեր Բաբգէն վարդապետ Սալբիյանի մասնակցությամբ: Եկեղեցին վերականգնվել է ռուսաստանաբնակ Լյուդվիգ Թումասյանի ընտանիքի և Ռուսաստանի Դաշնությունից նրանց աջակցող հարազատների և ընկերների բարերարությամբ: Սուրբ Աստվածածին եկեղեցում անդրանիկ Սուրբ և Անմահ Պատարագը մատուցեց Արժանապատիվ Տեր Տաթև քահանա Մարուքյանը: Հավարտ Սուրբ Պատարագի կատարվեց առաջին մկրտությունը[9]:

Վիրահայոց թեմ 

Վրաստանի հայկական պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրության կենտրոն

Դիլիսկան Ջավախքի բազմամարդ գյուղերից մեկն է: Գյուղում պահպանված հնագիտական հուշարձանները վկայում են, որ Դիլիսկան բնակեցված է եղել վաղնջական ժամանակներից: Վերջինս Ջավախքի այն սակավաթիվ գյուղերից է, որը 1830 թվականին Կարնո հայտնի գաղթի ժամանակ ուներ տեղաբնիկ հայ բնակչություն[1]:

Եկեղեցու հիմնադրում. Ախալքալաքի Դիլիսկա գյուղի Սուրբ Սարգիս եկեղեցին հիշատակված է Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցու Վրաստանի և Իմերեթի թեմի 1840 թվականի եկեղեցիների տեղեկագրում, համաձայն որի եկեղեցու ծխականների թիվը տվյալ պահին եղել է 499[2]: Նոր եկեղեցին կառուցվել է 1870-ական թվականների սկզբին[3]: 1885 թվականին եկեղեցին քարաշեն էր, փայտածածկ: Այն ունեցել է նաև Գրիգոր վարդապետի ձեռքով գրված ձեռագիր Ավետարան[4]:

Ճարտարապետություն. Եկեղեցին կառուցված է անմշակ քարով, կրաշաղախով, պատկանում է միանավ դահլիճի տիպին: Բացառություն է կազմում արևմտյան ճակատը, որը կառուցված է սրբատաշ քարից: Պատերին ներքուստ ագուցված են 15-16-րդ դարերի խաչքարեր: Եկեղեցու արտաքին չափսերն են 19,68x12 մ: Արևմտյան ճակտոնի գագաթին վեց սյունով զանգակատունն է[5]: Մուտքը արևմտյան կողմից է: Վերջինիս ճակատային մասից բացված է կիսաշրջանաձև պատուհան: Ծածկը կորաձև է: Նախկինում եղել է փայտաշեն, իսկ այժմ երեսապատված է թիթեղով: Ներքին տարածքը չորս զույգ փայտե սյուներով բաժանված է եղել երեք նավերի, այժմ՝ առանց որևէ օժանդակ սյան մեկ մեծ սրահ է: Սուրբ Խորանը կառուցված է արևելյան մասում՝ իր աջ և ձախ ավանդատներով: Հյուսիսային պատին մկրտության ավազանն է[6]:

Ծխատեր քահանաներ. 1830-40-ական թվականներին Սուրբ Սարգիս եկեղեցում քահանայագործել է Տեր-Հովհաննես քահ. Տեր-Սարգսյանը: Դպիրներն են եղել Հովհաննես Տեր-Բարսեղյանը, Ալեքսանդր Վարդանյանը, Տոնական Համբարյանը[7]:

Դպրոց. 1837 թվականին գյուղում հիմնվել է խալֆայական կարգի առաջին դպրոցը[8]: 1869 թվականի Վրաստանի և Իմերեթի թեմի դպրոցական տեղեկագրի համաձայն` Դիլիսկա գյուղի եկեղեցա-ծխական դպրոցը հիմնադրվել է 1864 թվականին գյուղի հասարակության միջոցներով: 1869 թվականի դրությամբ ունեցել է 70 սովորող, մեկ ուսուցիչ[9]: Դպրոցը գործել է մինչև 1885 թվականը: Հետագայում գյուղում բացվել է ռուսական պետական դպրոց, որը գործել է մինչև 1918 թվականի[10]:

Եկեղեցին խորհրդային և հետխորհրդային տարիներին. Ինչպես բազմաթիվ եկեղեցիներ, Դիլիսկա գյուղի Սուրբ Սարգիս եկեղեցին ևս Խորհրդային տարիներին հայտնվում է տնտեսական նշանակության շինության կարգավիճակում: Այդ տարիներին, եկեղեցին չծառայելով իր նպատակին, խոնավության ու անբարեկարգության պատճառով, աստիճանաբար հայտնվում է անմխիթար վիճակում: Սակայն հետագայում եկեղեցին և հարակից տարածքը ամբողջությամբ վերանորոգվում ու բարեկարգվում են ծնունդով Դիլիսկայից Սամվել Նահատակյանի նյութական աջակցությամբ ու բարերարութ­յամբ[11]:

Եկեղեցու վերաօծում. 2009 թվականի դեկտեմբերի 9-ին, ձեռամբ Վիրահայոց թեմի առաջնորդ Տ. Վազգեն եպիսկոպոս Միրզախանյանի և մասնակցությամբ Սամցխե-Ջավախքի և Ծալկայի ընդհանուր առաջնորդական փոխանորդ Տ. Բաբգէն աբեղա Սալբիյանի, վերաօծվեց Ախալքալաքի շրջանի Դիլիսկա գյուղի Սուրբ Սարգիս եկեղեցին: Եկեղեցու վերաօծման ընթացքում կատարվեց տաճարի օրհնություն, ապա վերաօծվեցին տասնվեց սյուները, մկրտության ավազանը, սրբապատկերները և խաչքարերը: Այնուհետեւ մատուցվեց անդրանիկ Սուրբ Պատարագը[12]:

Ջավախքում Սուրբ Սարգսի տոնը բացառիկ եկեղեցական տոներից է, որը տասնյակ հազարավոր երիտասարդների համախմբում է հայ եկեղեցու շուրջ: Ընդունված ավանդույթի համաձայն՝ այդ օրը երիտասարդները հեռու և մոտիկ գյուղերից ու բնակավայրերից, ուղևորվում են դեպի Ախալքալաքի շրջանի Դիլիսկա գյուղի Սուրբ Սարգիս եկեղեցին^[13]:

Եկեղեցին այսօր էլ իր ակտիվ գործունեությունն է ծավալում: Ծագումով դիլիսկացի, այժմ ռուսաստանաբնակ Նաիրի Նահատակյանի բարերարությամբ, 2017 թվականին կրկին վերանորոգվեց Սուրբ Սարգիս եկեղեցին: Եկեղեցին ավելի շքեղ տեսք ստացավ՝ որմնանկարներով զարդանախշված խորանով և մկրտության սուրբ ավազանով: 2017 թվականի դեկտեմբերի 9-ին վերանորգված եկեղեցու բակում կատարվեց հայոց Ցեղասպանության սրբադասված զոհերի հիշատակին և անհայտ զինվորին նվիրված խաչքարերի օծման արարողություն: Եկեղեցու և հիշատակի խաչքարերի օրհնության կարգը կատարվեց Վիրահայոց թեմի առաջնորդ Գերաշնորհ Տեր Վազգեն եպիսկոպոս Միրզախանյանի ձեռամբ և հոգևոր դասի մասնակցությամբ[14]:

Վիրահայոց թեմ 

Վրաստանի հայկական պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրության կենտրոն

Եկեղեցու հիմնադրում. Զակը Ախալքալաքի շրջանի հայաբնակ գյուղերից է, որը գտնվում է «Կարմիր» կոչվող բլրի լանջին: Զակ գյուղի Սուրբ Մինաս եկեղեցին հիմնադրվել է 19-րդ դարի 30-ական թվականներին: Գյուղի եկեղեցու վերաբերյալ հիշատակության կարելի է հանդիպել 1839-1840 թվականների Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցու Վրաստանի և Իմերեթի թեմի հոգևորականների և եկեղեցիների տեղեկագրում[1]: 1866 թվականի դրությամբ եկեղեցին փայտաշեն էր[2], 1885 թվականին` քարաշեն, փայտածածկ[3]: Հին եկեղեցու տեղում նորը կառուցելու ուղղությամբ քայլեր ձեռնարկվեցին դեռևս 1885 թվականին, սակայն գործը ձգձվեց մինչև 1890-ական թվականները: Մասնավորապես 1893 թվականին սկսված շինարարական աշխատանքները կիսատ են մնում թույլտվության հետ կապված խնդիրների առաջացման պատճառով: 1895 թվականին թույլտվություն ստանալու խնդրանքով գյուղի բնակիչները խնդրագրով դիմում են Մկրտիչ կաթողիկոսի միջնորդությանը[4]: Նոր եկեղեցու կառուցման թույլտվությունը տրվեց միայն 1905 թվականին[5] և ավարտվում է 1909 թվականին: Հանդիսավոր օծումը տեղի ունեցավ 1911 թվականի ապրիլի 29-ին[6]:

Ճարտարապետություն. Եկեղեցին կառուցված է բազալտից և պատկանում է բազիլիկ ճարտարապետական տիպին: Ընդհանուր չափսերն են 17,17x10,6 մ: Եկեղեցու հարավային, հյուսիսային և արևմտյան պատերին բացված են կիսաշրջանաձև պատուհաններ: Եկեղեցին ունի երկու մուտք՝ հարավային և արևմտյան կողմերից: Արևմտյան կողմից աջ և ձախ պատերին կան երկու ելուստ, որոնց վրա հենվում է դեկորատիվ կամարը: Մուտքի վերևում տուֆ քարից խաչ է քանդակած: Տանիքի արևմտյան մասում երկհարկ զանգակատունն է, իսկ երկթեք տանիքը երեսապատված է թիթեղով: Ներքին տարածքում պատերը սվաղած են և ներկած: Արևելյան մասում է տեղակայված Սուրբ Խորանը՝ աջ և ձախ կողմերում գտնվող ավանդատներով: Հյուսիսային պատին տեղակայված է մկրտության ավազանը: Առաստաղը երեսապատած է փայտե վահանակներով[7]:

Ծխատեր քահանաներ. 1830-40-ական թվականներին Սուրբ Մինաս եկեղեցում քահանայագործել է Տեր-Կարապետ քահ. Դավթյանը, դպիրներն են եղել Հակոբ Տեր-Կարապետյանը, Մարտիրոս Մկրտչյանը[8]:

Դպրոց. Համաձայն Վրաստանի և Իմերեթի թեմի 1869 թվականի տեղեկագրի` Զակ գյուղի դպրոցը հիմնվել է 1864 թվականին գյուղի հասարակության միջոցներով: 1869 թվականին ուներ 36 սովորող, 1 ուսուցիչ[9]:

Գերեզմանատուն. Գյուղի հյուսիս-արևմտյան եզրին տարածվում է գերեզմանոցը, որտեղ ի թիվս այլ տապանաքարերի, պահպանվում է նաև ծխատեր քահանա Տեր-Իսահակի շիրմաքարը[10]:

Եկեղեցին խորհրդային և հետխորհրդային տարիներին. Խորհրդային տարիներին, մասնավորապես 1930-ական թվականներին, եկեղեցին փակվում և վերածվում հացահատիկի պահեստի: Հետխորհրդային տարիներին՝ 1990-ական թվականներին, համագյուղացի Շահեն Մարտիրոսյանի ջանքերով նախաձեռնվում են եկեղեցու մաքրման և բարեկարգման աշխատանքները: Հետագայում ռուսաստանաբնակ նախկին զակեցի Մնացական, Լևոն և Աշոտ Գասպարյան եղբայրների նյութական աջակցությամբ հիմնանորոգվում է Սուրբ Մինաս եկեղեցին և օրհնվում Շմավոն քհն. Սաղոյանի կողմից:

Եկեղեցու բակում զետեղված են Գասպարյան եղբայրների կողմից տեղադրված խաչքարեր՝ ի հիշատակ Հայոց ցեղասպանության սուրբ նահատակների և Հայոց Վերածննդի:

Սուրբ Մինաս եկեղեցու բակում են գտնվում եկեղեցու հիմնադիր քահանայի և նրա որդու՝ Տեր Մակար և Տեր Հակոբ քհն. Կարապետյանների տապանաքարերը[11]:

Վիրահայոց թեմ 

Վրաստանի հայկական պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրության կենտրոն

Եկեղեցու հիմնադրում. Ախալքալաքից 17 կմ հյուսիս գտնվող Լոմատուրցխ գյուղի Սուրբ Ամենափրկիչ եկեղեցու վերաբերյալ ամենավաղ հիշատակությունները հաղորդում են Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցու Վրաստանի և Իմերեթի թեմի ֆոնդի արխիվային վավերագրերը: Այն հայտնի է Սուրբ Փրկիչ և Սբ. Ամենափրկիչ անուններով: Այսպես` 1857-1860-ական թվականների տեղեկագրում այն հիշատակվում է Սբ. Փրկիչ անվամբ[1], 1864-1867-ական թվականների մեկ այլ տեղեկագրում` Սբ. Ամենափրկիչ[2]: 19-րդ դարի 60-ական թվականներին եկեղեցին դեռևս փայտաշեն էր[3]: «Արձագանք» թերթի տվյալների համաձայն` 1885 թվականին այն արդեն քարաշեն էր, փայտածածկ[4]: 19-րդ դարի 90-ական թվականներին եկեղեցին վերանորոգման կարիք ուներ: Կառավարության հարուցած արգելքների պատճառով սկսված շինարարական աշխատանքներն ընթացել են դժվարություններով[5]: 20-րդ դարի սկզբին եկեղեցին դարձյալ վթարային վիճակում էր: 1905 թվականին աշխատանքներ են ծավալվում հիմնովին նոր եկեղեցի կառուցելու ուղղությամբ: Ըստ եկեղեցու պատին արված արձանագրության՝ շինարարական աշխատանքները սկսվել են 1906 թվականին[6]:

Գյուղի հյուսիս-արևմտյան եզրին տարածվում է գյուղի գերեզմանոցը:

Ճարտարապետություն. Սուրբ Ամենափրկիչ եկեղեցին կառուցված է տուֆից և պատկանում է երկթեք դահլիճի տիպին: Ընդհանուր չափսերն են 16,82x9,67 մ: Հարավային և հյուսիսային պատերին բացված են կամարակապ պատուհանները: Մուտքը հարավային կողմից է: Տանիքի արևմտյան մասում կառուցված է զանգակատունը՝ հենված 4 սյուների վրա: Երկթեք ծածկը երեսապատված է թիթեղով: Ներքին տարածքն իրենից ներկայացնում է մեկ մեծ դահլիճ, որտեղ ոչ մի բաժանող սյուն չկա: Պատերը սվաղած են և ներկած: Հյուսիսային մասում է գտնվում Սբ. Խորանն՝ աջ և ձախ կողմերի ավանդատներով: Հյուսիսային պատին տեղակայված է նաև մկրտության ավազանը: Կամարակապ առաստաղը երեսապատված է փայտե տախտակներով[7]:

Ծխատերքահանաներ. Սուրբ Փրկիչ եկեղեցու քահանաներից է եղել Ղուկաս քհն. Տեր-Բաղդասարյանը[8]:

Դպրոց. Լոմատուրցխ գյուղի եկեղեցա-ծխական դպրոցը բացվել է 1863 թվականին տեղի բնակիչների միջոցներով: 1869 թվականի դրությամբ ունեցել է 20 սովորող[9]: Ուսուցիչներից է եղել Հովհաննես Տեր-Բաղդասարյանը[10]:

Եկեղեցու վերաօծում.Սուրբ Ամենափրկիչ եկեղեցին պատկանում է այն եկեղեցիների թվին, որը Խորհրդային Միության տարիներին իր գործառույթները կորցրեց և վերածվեց կոլտնտեսության պահեստի, ապա հարսանյաց և հոգեհացի արարողությունների սրահի, իսկ հետո մատնվեց անուշադրության:

2016 թվականին, նախկին լոմատուրցխեցի Սեդրակ և Արթուր Խաչատրյան եղբայրների նախաձեռնությամբ և բարեգործությամբ, կարճ ժամանակամիջոցում գյուղի շինարար երիտասարդների ակտիվ մասնակցությամբ և տեղացի Գևորգ Իրիցյանի համակարգմամբ իրականացվեցին եկեղեցու վերակառուցման աշխատանքները:

2017 թվականի հունիսի 11-ին, իր առաջին օծումից 111 տարի անց, գյուղի վերակառուցված Սուրբ Փրկիչ եկեղեցում տեղի ունեցավ վերաօծման հանդիսավոր արարողությունը:

Եկեղեցու վերաօծումը կատարվեց Վիրահայոց թեմի առաջնորդ Գերաշնորհ Տեր Վազգեն եպիսկոպոս Միրզախանյանի ձեռամբ և Սամցխե-Ջավախքի և Ծալկայի ընդհանուր առաջնորդական փոխանորդ Հոգեշնորհ Տեր Բաբգէն վարդապետ Սալբիյանի մասնակցությամբ: Դռնբացեքի արարողությունից հետո սրբասուրբ մյուռոնով օծվեցին Սուրբ Փրկիչ եկեղեցու Սուրբ Սեղանը, Մկրտության ավազանը և 16 սյուները: Վերակառուցված և վերաօծված եկեղեցում կատարվեց անդրանիկ Սուրբ և Անմահ Պատարագը: Սուրբ Պատարագն ավարտվեց Վիրահայոց թեմի Առաջնորդի Պահպանիչ աղոթքով:

Տոնական օրը գյուղի բնակչության համար ավարտվեց Սեդրակ և Արթուր Խաչատրյանների կողմից կազմակերպված հյուրասիրությամբ^[11]:

Վիրահայոցթեմ 

Վրաստանի հայկականպատմամշակութայինժառանգությանուսումնասիրության կենտրոն

Եկեղեցու հիմնադրում. ԽանդոգյուղըՍամցխե-ՋավախքիԱխալքալաքիշրջանիառավելմարդաշատգյու­ղերիցէ:Գյուղի Սուրբ Խաչ եկեղեցին կառուցվել է 19-րդ դարի 50-ական թվականներին: Եկեղեցու շինարարական աշխատանքները սկսվել են 1856 թվականին[1]:

Մինչ այդ գյուղում, գործել է 10-11-րդ դարերի ծխական՝ Սուրբ Աստվածածին անվամբ եկեղեցին[2], որը վերանորոգվել է ազգաբնակչության կողմից և մինչ օրս կանգուն է։

Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցու Վրաստանի և Իմերեթի թեմի 1839-1840 թվականների տեղեկագրերում պահպանված են հիշատակություններ Սուրբ Աստվածածին և Սբ. Խաչը անվամբեկեղեցիների մասին[3]: Սկսած 1857 թվականից գյուղի ծխական եկեղեցի է հիշատակվում միայն Սուրբ Խաչը[4]: 1866 թվականի դրությամբ եկեղեցին փայտաշեն էր[5], 1885 թվականին` քարաշեն[6]: Եկեղեցու հարավային կողմում տարածվում է գերեզմանատունը[7]:

Ճարտարապետություն. Եկեղեցին կառուցված է խառը տեսակի տուֆից և պատկանում է դահլիճի տիպին: Ընդհանուր չափսերն են 11,63x17,69 մ: Շինարարության ժամանակ որպես կապակցանյութ կիրառվել է կիրը: Արևմտյան պատը սվաղած է ցեմենտի լուծույթով: Մուտքը հարավային կողմից է: Մուտքի վերնամասում հայատառ գրությունով սալիկ կա: Տանիքը երեսապատված է թիթեղով: Վերջինիս արևմտյան մասում կառուցված է զանգակատունը: Շինության արևելյան կողմում խորանն է[8]։

Ծխատերքահանաներ. 1839-1870-ական թվականներին գյուղի ծխական քահանա է հիշատակվում Տեր Վարդան Տեր-Ստեփանյանցը, դպիրներ`Թորոս Կյուրեղյանը, Հարություն Խաչատրյանը[9], 1880-ական թվականներին` Խաչատուր Տեր-Վարդանյանը[10]:

Դպրոց. Համաձայն Վրաստանի և Իմերեթի թեմի 1869 թվականի դպրոցների տեղեկագրի` գյուղի եկեղեցա-ծխական դպրոցը հիմնադրվել է 1864 թվականին հասարակության միջոցներով: 1869 թվականի դրությամբ դպրոցն ունեցել է 60 սովորող, 1 ուսուցիչ[11]:

Եկեղեցու վերաօծում.2006 թվականի դրությամբ եկեղեցին կիսավեր էր և քայքայված: Սուրբ Խաչ կիսափուլ եկեղեցին հիմնովին նորոգվել և տարածքը բարե­կարգվել է ծնունդով Խանդո գյուղից Արկադի և Համբարձում Թորոսյանների բարերարութ­յամբ: Մինչ այդ, 2003 թվականին, Թորոսյաններն իրենց ընկերների հետ միասին վերանորոգել են նաև 10-11-րդդդ. հիմնադր­ված Սուրբ Աստվածածին (Ս. Մարկոս) եկեղեցին: Սուրբ Խաչ եկեղեցու վերաօծման արարողությունը Խանդո գյուղի համար դարձավ վերջին տասնամյակների մեծագույն իրադարձությունը: 2009 թվականի մայիսի 8-ին, ձեռամբ Վիրահայոց թեմի առաջնորդ Տ. Վազգեն եպիսկոպոս Միրզախանյանի և մասնակցությամբ Սամցխե-Ջավախքի և Ծալկայի ընդհանուր առաջնորդական փոխանորդի և հոգևոր դասի, վերաօծվեց Խանդո գյուղի Սուրբ Խաչ եկեղեցին[12]:Վիրահայոց թեմի առաջնորդ Տ. Վազգեն եպիսկոպոս Միրզախանյանը կատարեց վերաօծման հանդիսավոր կարգը, որին հաջորդեց անդրանիկ պատարագի արարողությունը: Հավարտ պատարագի եկեղեցու բակում տեղի ունեցավ մեծ տոնախմբություն և մա­տաղի օրհնություն[13]:

Վիրահայոց թեմ 

Վրաստանի հայկական պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրության կենտրոն

Եկեղեցու հիմնադրում և վերանորոգություններ. Ախալքալաքի շրջանի Կարծախ գյուղը հնամենի հայաբնակ գյուղերից է: Գյուղի Սուրբ Հովհաննես-Կարապետ եկեղեցին հիմնադրվել է 19-րդ դարի 30-ական թվականներին: Եկեղեցու մասին հիշատակվում է 1839-1840 թվականների Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցու Վրաստանի և Իմերեթի թեմի կոնսիստորիայի հոգևորականների և եկեղեցիների տեղեկագրում[1]:

1860 թվականին կարծախցիները նախատեսում էին վերանորոգել հին եկեղեցին, ապա պարսպապատել[2]: Սակայն հին եկեղեցին փոքր էր և չէր բավարարում մարդաշատ Կարծախին, ուստի 1880-ական թվականներին որոշում են նոր եկեղեցի կառուցել[3]: Ըստ պահպանված շինարարական արձանագրության` եկեղեցու շինարարությունն ավարտվել է 1894 թվականին[4], մեկ այլ տվյալի համաձայն` 1896 թվականին[5]: Ըստ վերջինիս` շինարարության կասեցման պատճառը միջոցների սղությունն էր: Ըստ ամենայնի եկեղեցու կառուցումն ավարտվել է 1896 թվականին, զանգակատան կառուցմամբ: Զանգերը նվիրել էր թիֆլիսեցի Բագրատ Ալիբեկյանը[6]: 1880-1896-ական թվականներին նախկին եկեղեցու տեղում կառուցված բազիլիկ տիպի զանգակատնով հոյակերտ տաճարի շինարարությանը իրենց մասնակցությունն են բերել այդ ժամանակաշրջանի թիֆլիսաբնակ անվանի հայ առևտրականները[7]:

Ճարտարապետություն. Եկեղեցին կառուցված է սև բազալտից: Բազիլիկ տիպի կառույց է: Եկեղեցու արտաքին չափսերն են 23.75x13.25 մ[8]: Այն ունի երկու մուտք` բացված հարավից և արևմուտքից: Արևմտյան մուտքին հայատառ գրություն կա, որի վերևում կարմիր տուֆից խաչաձև քանդակ է արված: Ճակատամասերին առկա են դեկորատիվ կամարներ, իսկ պատերին բացված են կամարակապ պատուհաններ: Արևմտյան պատին` վերին ձախ և աջ մասերում, առկա են կլոր որմնախորշեր: Արևմտյան ճակատամասին կառուցված է զանգակատունը: Տանիքը թեք է, երեսապատված` տուֆի սալիկներով: Ներքին տարածքում պատերը անմշակ են: Դահլիճը կամարակապ սյուներով բաժանված է երեք նավի: Շինության արևելյան մասում Սբ. Խորանն է՝ աջ և ձախ կողմերում ավանդատներով: Հյուսիսային պատին կառուցված է մկրտության ավազանը[9]: Եկեղեցու մուտքի արևմտյան ճակատին՝ զանգակատան ներքևի հատվածում, արված են շինարարական արձանագրություններ, որոնք առաջին անգամ հրատարակվել են Ս. Կարապետյանի կողմից[10]:

Ծխատեր քահանաներ. Սուրբ Հովհաննես-Կարապետ եկեղեցու քահանաներից են եղել Տեր Եղիա քհն. Տեր-Հովհաննիսյանը[11], Հովհաննես քհն. Տեր-Գրիգորյանը[12], Հակոբ քհն. Միքայելյանցը[13], Մարտիրոս քհն. Տեր-Մարտիրոսյանցը[14]: Քահանայագործել են 1860-1880-ական թվականներին:

Դպրոց. Կարծախ գյուղի ուսումնարանի վերաբերյալ ամենավաղ տեղեկությունները վերաբերում են 1837 թ.[15], սակայն մեկ այլ`1869 թվականի Վրաստանի և Իմերեթի թեմի դպրոցների տեղեկագրի հաղորդած տվյալների համաձայն` գյուղի դպրոցը հիմնվել է 1864 թվականին գյուղի հասարակության միջոցներով: Հարկ է նշել, որ դեռևս 1860 թվականին կարծախցիներն արդեն իսկ դպրոց բացելու մտադրություն ունեին և այդ խնդրով դիմել էին կոնսիստորիային[16]: 1869 թվականի դրությամբ դպրոցն ունեցել է 56 սովորող, 2 ուսուցիչ[17]:

Եկեղեցու վերաօծում. 2012 թվականի հուլիսին, մեծն Ջիվանու (Սերոբ Ստեփանի Լևոնյան) ավանդական մեծարման օրը, ձեռամբ Վիրահայոց Թեմի առաջնորդ Գերաշնորհ Տեր Վազգեն եպիսկոպոս Միրզախանյանի, Սամցխե-Ջավախքի և Ծալկայի ընդհանուր առաջնորդական փոխանորդ Հգշ. Տ. Բաբգէն աբեղա Սալբիյանի և մասնակցությամբ հոգևոր դասի վերաօծվեց Կարծախի Սուրբ Հովհաննես-Կարապետ եկեղեցին: Եկեղեցու վերաօծման սրբազան արարողությունը սկսվեց հուլիսի 13-ի երեկոյան, «Դռնբացեքի» արարողությամբ: Վերաօծվեցին եկեղեցու 16 սյուները, Սուրբ Խորանը, մկրտության ավազանը և սրբապատկերները[18]:

Եկեղեցին վերանորոգվել է ծնուդով կարծախցի մի խումբ բարերաների նյութական աջակցությամբ:

Վիրահայոց թեմ 

Վրաստանի հայկական պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրության կենտրոն

Եկեղեցու կառուցում. Ախալքալաքից 2 կմ հյուսիս-արևելք գտնվող Կուլիկամ գյուղի եկեղեցու վերաբերյալ արխիվային վավերագրերն ամենավաղ տեղեկությունները հաղորդում են՝ սկսած 1840-ական թվականներից: Մասնավորապես, 1840 թվականի թեմի եկեղեցիների տեղեկագրի համաձայն` եկեղեցու ծխականների թիվը կազմել է 210^[1]:

1870-ական թվականներին, Կուլիկամ գյուղի վերաբնիկները ձեռնամուխ են եղել հին եկեղեցու տեղում նոր շենք կառուցելու գործին, սակայն աշխատանքները ընդհատվել են նյութական սղության պատճառով. «…ունի մի հին քանդված եկեղեցի, որ գիւղացիների բաղդաւոր ժամանակը նորոգվեցաւ կէսը, բայց երբ բազմացան նրանց գլխին կալուածատէրերի ճնշումները, նրանք այլևս ոյժ չունեցան շարունակել իրանց տաճարի վերանորոգութեան գործը…»^[2]։

Եկեղեցու վերականգնողական աշխատանքներն ավարտվում են միայն 19-րդ դարի 80-ական թվականներին: 1884 թվականից արդեն քարաշեն, փայտածածկ եկեղեցին սկսում է կանոնավոր գործել^[3]: 1905 թվականի թեմի եկեղեցիների տեղեկագրի տվյալների համաձայն` Սբ Երրորդություն եկեղեցու մայր գումարը կազմել է 919 ռ. 7 կ. արծաթով<sup>[4]</sup>, 1915 թվականին` 791 ռ. 41 կ.^[5]:

Ճարտարապետություն. Եկեղեցու արևմտյան ճակտոնի գագաթին կառուցված է վեց միակտոր սյուների վրա բարձրացող զանգակատունը: Միակ մուտքը բացված է արևմտյան ճակատից: Եկեղեցու արևելյան ճակատին ագուցվել է գյուղի հայոց գերեզմանոցից տեղափոխված արձանագիր մի խաչքար. «ՅԻՇԱՏԱԿ Է ԽԱՉՍ | (ՀԱ)ՅՐՆ ՄՈՒՐԱԴԲ…ԾՆՈՂԻՆ…»։ Գյուղի եկեղեցու այժմյան մուտքի պատին գրված է. «ԿՈՒԼԻԿԱՄԻ ՍՈՒՐԲ ԵՐՐՈՐԴՈՒԹՅՈՒՆ ԵԿԵՂԵՑԻ ԿԱՌ…1865 թ. ՎԵՐԱԿԱՌ…2000 թ.»։^[6]: Եկեղեցին տվյալ դարաշրջանին բնորոշ Ջավախքում կառուցված շատ եկեղեցիների նման միանավ բազիլիկ է:

Ծխատեր քահանաներ. 1860-1880-ական թվականներին Սբ Երրորդություն եկեղեցում քահանայագործել է Թորոս քհն. Տեր-Թորոսյան Գաբրիելյանցը^[7]:

Եկեղեցու վերանորոգություն և վերաօծում. Եկեղեցու վերանորոգության աշխատանքներ իրականացվել են նաև 20-րդ դարի 90-ական թվականների վերջերին, տեղացի Ստեփան Ուզունյանի բարերարությամբ: Տարիներ անց գյուղի բնակչությունը, բավարար չնկատելով եղած վերանորոգությունը, միավորվում է բարերարներ Ստեփան Ուզունյանի, Ղազար Միրանյանի և համայնքի ուժերով ու ամբողջությամբ վերանորոգում տաճարը, բարեկարգում եկեղեցու շրջապատը, պատրաստում հայկական զարդանախշերով հարուստ Սուրբ սեղան: 2018 թվականի հուլիսի 1-ին, Ախալքալաքի շրջանի Կուլիկամ գյուղում, ձեռամբ Վիրահայոց թեմի Առաջնորդ Գերաշնորհ Տեր Վազգեն եպիսկոպոս Միրզախանյանի և տեղի հոգևոր դասի մասնակցությամբ, վերաօծվեց Սուրբ Երրորդություն եկեղեցին:

Դռնբացեքի արարողությունից հետո Սրբասուրբ մյուռոնով են օծվում Սուրբ Երրորդություն եկեղեցու Սուրբ Սեղանը, Մկրտության ավազանը և 16 սյուները:

Նորաբաց  և վերաօծված եկեղեցում անդրանիկ Սուրբ Պատարագը մատուցեց Արժ. Տեր Տաթև քահանա Մարուքյանը:  Հընթացս Սուրբ Պատարագի կատարվեց խոստովանության կարգ և հավատացյալները ստացան հաղորդություն^[8]:

Վիրահայոց թեմ

Վրաստանի հայկական պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրության կենտրոն

 Եկեղեցու հիմնադրում. Ախալքալաքից 5 կմ հյուսիս-արևելք գտնվող Մաջադիա գյուղի Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցին հիմնադրվել է 1867 թվականին, ինչի մասին է վկայում եկեղեցու մուտքից վեր բարավորին արված շինարարական արձանագրությունը: Համաձայն արձանագրության՝ եկեղեցին կառուցվել է գյուղի հասարակության միջոցներով, իսկ եկեղեցու կառուցման վարպետն է եղել Կարապետ Կոծմանյանը: Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցին օծվել է Գրիգոր եպս. Սաքինյանցի ձեռամբ[1]: Այն հիշատակվում է որպես քարաշեն, կամարակապ շինություն[2]: Մինչ հիշյալ եկեղեցու կառուցումը, գյուղում գործել է Սբ. Հարություն անվամբ եկեղեցի, որի վերաբերյալ հիշատակությունների կարելի է հանդիպել Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցու Վրաստանի և Իմերեթի թեմի ֆոնդի 1840-1850-ական թվականների արխիվային վավերագրերում: Մասնավորապես եկեղեցին` Սուրբ Հարություն անվամբ հիշատակվում է թեմի եկեղեցիների վերաբերյալ 1840 թվականի տեղեկագրում[3]:

Ճարտարապետություն. Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցին կառուցված է խառը տեսակի տուֆից և պատկանում է երկթեք դահլիճի տիպին: Ընդհանուր չափսերն են 18,34x10,15մ: Հարավային և հյուսիսային պատերին բացված են կամարակապ պատուհաններ: Մուտքը արևմտյան կողմից է: Եկեղեցու ճակատային մասում արված է քանդակազարդ հայերեն արձանագրություն: Մուտքի վերևում քանդակված է տուֆից խաչաձև զարդանախշ: Տանիքի արևմտյան մասում կառուցված է փոքր չափսի երկհարկ զանգակատունը: Եկեղեցու երկթեք տանիքը երեսապատված է տուֆի սալիկներով: Ներքին տարածքում պատերը սվաղած են և ներկած: Դահլիճը սյունաշարերով բաժանված է երեք նավերի: Արևելյան մասում խորանն է, որի աջ և ձախ կողմերում ավանդատներն են: Հյոսիսային պատին մկրտության ավազանն է:

Ծխատեր քահանաներ. Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցու քահանաներից են եղել Սարգիս քհն. Մելիքյանցը[4], Կարապետ քհն. մահտեսի Հարությունյանը[5]:

Գերեզմանատուն. Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցուց ոչ հեռու տարածվում է գերեզմանատունը, որտեղ առկա են 6-7-րդ դարերին բնորոշ քառակող կոթողների բեկորներ, 15-16-րդ դարերով թվագրվող խաչքար[6]:

Եկեղեցու վերանորոգություն. Խորհրդային անաստվածության տարիներից հետո Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցին ևս սրբագործվելու և վերանորոգվելու կարիք ուներ: 2013 թվականին Սամարայում բնակվող նախկին մաջադեցիների կողմից վերանորգվում է Մաջադիայի Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցին: 2017 թվականին իրականացվում են եկեղեցու տանիքի, ներքին սալապատման և տարածքի բարեկարգման աշխատանքները:

2017 թվականի մայիսի 28-ին, եկեղեցու կառուցման 150-ամյակի կապակցությամբ, հանդիսապետությամբ Սամցխե-Ջավախքի և Ծալկայի ընդհանուր առաջնորդական փոխանորդ Հոգեշնորհ Տեր Բաբգէն վարդապետ Սալբիյանի, տեղի ունեցավ Սուրբ և Անմահ Պատարագ: Հընթացս Սուրբ Պատարագի, Պատարագիչ քահանայի և Հոգեշնորհ Հայր Սուրբի կողմից քաջալերանքի և շնորհավորանքի խոսքեր ուղղվեցին Մաջադիայի բնակչությանը՝ եկեղեցի ունենալու 150-ամյակի, այն իրենց ձեռքերով վերանորոգելու ու պահպանելու կապակցությամբ[7]:

Վիրահայոց թեմ

Վրաստանի հայկական պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրության կենտրոն

Ըստ պատմական որոշ տեղեկությունների, գյուղըհիմնադրվել էավերված Սամսար քաղաքատեղիում: Որոշ գիտնականներ Սամսար քաղաքը նույնացնում են Սամոսատի հետ[1]:

Եկեղեցու կառուցում. Մեծ Սամսար գյուղի մինչև օրս կանգուն Սուրբ Աստվածածին անվամբ եկեղեցին հիմնադրվել է 1848 թվականին[2]: 1866 թվականի դրությամբ եկեղեցին փայտաշեն էր[3], 1885 թվականին` քարաշեն, փայտածածկ[4]: 1899 թվականի դեկտեմբերի 19-ի երկրաշարժից եկեղեցին հիմնովին խարխլվել է, 1902 թվականին դարձյալ վերակառուցվել: Եկեղեցու բարավորին առկա արձանագրությունը տեղեկություններ է հաղորդում թե′ երկրաշարժի և թե′ վերակառուցման մասին[5]:

Ճարտարապետություն. Եկեղեցու արտաքին չափսերն են 16.25x8.15մ^[6]: Մուտքը բացված է արևմտյան կողմից: Կառուցված է խառը տեսակի տուֆից և պատկանում է երկթեք դահլիճի տիպին: Շինարարության ժամանակ որպես կցանյութ կիրառվել է կիրը: Մուտքը արևմտյան կողմից է, որի աջ և վերին մասերում կան հայերեն արձանգրություններ: Տանիքի արևմտյան մասում է կառուցված քառասյուն զանգակատունը: Ծածկը երեսապատված է թիթեղով: Ներսի պատերը սվաղված են և ներկած: Դահլիճը սյուներով բաժանված է նավերի: Արևելյան մասում խորանն է, որի աջ և ձախ կողմերում ավանդատներն են: Հյուսիսային պատին մկրտության ավազանն է[7]:

Ծխատեր քահանաներ. Սուրբ Աստվածածին եկեղեցու քահանաներից է եղել Հարություն քհն. Կարապետյանը: Քահանայագործել է 1860-1880-ական թվականներին[8]:

Դպրոց. Եկեղեցածխական դպրոցի վերաբերյալ արխիվային վավերագրերը տեղեկություններ են հաղորդում սկսած 1870-ական թվականներից: Ուսուցիչներից հիշատակվում է Խաչատուր Տեր-Ազարյանցը[9]:

Եկեղեցու վերաօծում. Հետխորհրդային տարիներին Մեծ Սամսար գյուղի Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին ևս հայտնվում է անմխիթար վիճակում, որի վերանորոգությունը նախաձեռնվում է նախկին սամսարցիների կողմից: 2004 թվականի հոկտեմբերին ավարտվում են եկեղեցու վերանորոգման աշխատանքները, իսկ 2005 թվականի օգոստոսին Վիրահայոց թեմի Առաջնորդ Գերշ. Տ. Վազգեն եպիսկոպոս Միրզախանյանի ձեռամբ վերաօծվում է Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին: Աղոթատունը նորոգվել է գյուղի հիմնադիր Տ. Բարսեղ քահանայի թոռներից մեկի՝ ռուսաստանաբնակ Սամվել Բարսեղյանի միջոցներով[10]:

Սրբատեղիներ. Առ այսօր Մեծ Սամսարի տարածքում պահպանվում են 11-12-րդ դարերի Խաչ Մաղալ ժայռափոր եկեղեցին և 11-13-րդ դարերի ժայռափոր երեք եկեղեցիներ ու մեկ մատուռ: Կան նաև նշված դարաշրջանին պատկանող խաչքարեր: Այս ամենը ուշադրությամբ պահվում և պահպանվում են տեղի հայ բնակչության կողմից: Մեծ Սամսար գյուղի եզրին պահպանվում է նաև Կարմրավոր անվամբ մի սրբատեղի[11]:

Վիրահայոց թեմ

Վրաստանի հայկական պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրության կենտրոն

Եկեղեցու հիմնադրում և վերանորոգություններ. Սուլդա գյուղի Սուրբ Խաչ եկեղեցին կառուցվել է 19-րդ դարի 30-ական թվականներին: Եկեղեցու վերաբերյալ հիշատակություններ են պահպանվել 1839-1840-ական թվականների Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցու Վրաստանի և Իմերեթի թեմի եկեղեցիների և հոգևորականների տեղեկագրում: Քահանա է հիշատակվում Տեր Սիմեոն Տեր-Հովհաննիսյանը[1]: 1853 թվականին եկեղեցին վերակառուցվել է և վերաօծվել: Շինարարության մեջ օգտագործվել են նաև Հոկամ և Կաշ գյուղերի միջև գտնվող ավեր շինության սրբատաշ քարերը[2]: 1866 թվականի դրությամբ եկեղեցին փայտաշեն էր[3], 1885 թվականին`քարաշեն, փայտածածկ[4]:

Ճարտարապետություն. Եկեղեցին կառուցված է խառը տեսակի տուֆից և պատկանում է երկթեք դահլիճի տիպին: Ընդհանուր չափսերն են 19,01x10,87մ: Եկեղեցու չորս ճակատամասերին բացված են կամարակապ պատուհաններ: Մուտքը արևմտյան կողմից է: Արևմտյան պատին կից 4 սյուներով սյունասրահ է, որի վրա վեցանիստ զանգակատունն է: Եկեղեցու ծածկը կամարաձև է և երեսապատած է թիթեղով: Ներքին տարածքում պատերը սվաղած են ու ներկած: Դահլիճը կամարակապ սյուներով բաժանված է երեք նավերի: Արևելյան մասում խորանն է՝ աջ ու ձախ կողմերում գտնվող ավանդատներով: Մկրտության ավազանը հյուսիսային պատին[5] է:

Սբ. Գևորգ մատուռ. Սուլդա գյուղի հարավային եզրի բլրի գագաթին է գտնվում Սուրբ Գևորգ մատուռը: Մատուռը միանավ հորինվածքով, սրբատաշ, մեծաչափ քարով, կրաշաղախով կառուցված շինություն է: Պահպանված բարձրությունը հազիվ 2 մ է, արտաքին չափսերը՝ 6,9x4,8 մ: Շինարվեստն ու կառուցողական առանձնահատկությունները հնաոճ են, բնորոշ` Թ-Ժ դարերին[6]:

Ծխատեր քահանաներ. Սուրբ Խաչ եկեղեցու քահանաներից են եղել Մկրտիչ քհն. Մալխասյանցը, Սարգիս քհն. Ֆարմանյանը[7]: Քահանայագործել են 1860-1880-ական թվականներին:

Դպրոց. 1869 թվականի Վրաստանի և Իմերեթի թեմի դպրոցների տեղեկագրի հաղորդած տվյալների համաձայն` Սուլդա գյուղը դպրոցի համար հատուկ շենք չի ունեցել[8]: 1875 թվականի տեղեկագրում նշվում է, որ ունի մեկ նախակրթարան: Ուսուցիչ է հիշատակվում Մատթևոս Հովհաննիսյանցը[9]: Սուլդան Ախալքալաքի այն քիչ գյուղերից է, որ կարողացել է ավարտին հասցնել դպրոցական շենքի կառուցումը: Մեծ է եղել տեղի բնակիչ Հովհաննես Մալխասյանցի ներդրումը: Նորակառույց դպրոցը բացվել է 1917 թվականին[10]:

Գերեզմանատուն. Սուրբ Խաչ եկեղեցու արևելյան կողմում է տարածվում գյուղի երկու գերեզմանոցներից մեկը:

Եկեղեցու վերաօծում. 2016 թվականի հոկտեմբերի 22-ին Սուլդա գյուղում տեղի ունեցավ Սուրբ Խաչ եկեղեցու վերաօծման արարողությունը՝ ձեռամբ Վիրահայոց թեմի առաջնորդ Գերաշնորհ Տեր Վազգեն եպիսկոպոս Միրզախանյանի, մասնակցությամբ Սամցխե- Ջավախքի և Ծալկայի ընդհանուր առաջնորդական փոխանորդ Հոգեշնորհ Տեր Բաբգէն վարդապետ Սալբիյանի: Եկեղեցու վերաօծման հանդիսավոր արարողությանը ներկա էին Վրաց Ուղղափառ Եկեղեցու Ախալքալաքի և Կումուրդոյի առաջնորդ Նիկոլոզ արքեպիսկոպոս Փաճուաշվիլին, բարձրաստիճան պաշտոնյաներ Հայաստանից և Վրաստանից:

Եկեղեցին վերականգնվել է ծագումով Սուլդայից, բայց այժմ ռուսաստանաբնակ Հրազդան Առաքելյանի հովանավորությամբ և մի խումբ համագյուղացիների նյութական օժանդակությամբ: Գերաշնորհ Տեր Վազգեն եպիսկոպոս Միրզախանյանը Սրբալույս Մյուռոնով կատարեց եկեղեցու Սուրբ Սեղանի, 16 սյուների, ավագ դռան և մկրտության ավազանի օծումը: Հավարտ եկեղեցու վերաօծման կարգի, եկեղեցու բարերար Հրազդան Առաքելյանին Գերաշնորհ Տեր Վազգեն եպիսկոպոս Միրզախանյանը հանձնեց Օրհնության գիր և հուշանվեր: Այնուհետև Սուլդայի Սուրբ Խաչ եկեղեցու հոգևոր հովիվ Արժանապատիվ Տեր Տիգրան քահանա Մխիթարյանը մատուցեց եկեղեցու անդրանիկ Սուրբ Պատարագը[11]:

Վիրահայոց թեմ

Վրաստանի հայկական պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրության կենտրոն

Ախալքալաքից 6 կմ հարավ-արևմուտք գտնվող Վաչիան գյուղի Սուրբ Սիոն եկեղեցու վերաբերյալ ամենավաղ հիշատակությունները վերաբերում են 19-րդ դարի 30-ական թվականներին: Եկեղեցու անունն առկա է հիշյալ ժամանակահատվածի Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցու Վրաստանի և Իմերեթի թեմի եկեղեցիների տեղեկագրերում[1]: 1866 թվականին եկեղեցին դեռևս փայտաշեն էր[2], 1885 թվականին`քարաշեն, փայտածածկ[3]: 1887 թվականի «Նոր Դար» ամսագրի հոդվածներից մեկում եկեղեցին բնութագրվում է՝ որպես «բաւական գեղեցիկ նորաշէն եկեղեցի»[4]: Հավանաբար 1880-ական թվականներին եկեղեցին ենթարկվել է հիմնավոր վերանորոգման: Սուրբ Սիոն եկեղեցին հիշատակվում է նաև թեմի եկեղեցիների 20-րդ դարի սկզբի տեղեկագրերում: Մասնավորապես այն առկա է 1905 թվականի տեղեկագրում[5]:

Ճարտարապետություն. Սուրբ Սիոն եկեղեցին կառուցված է տուֆից: Պատկանում է գմբեթավոր դահլիճի տիպին: Ընդհանուր չափսերն են 17,96x11,2 մ: Հյուսիսային և հարավային պատերը դրսի կողմից սվաղած են, իսկ արևելյան և արևմտյան պատերը տուֆով են երեսապատված: Մուտքին կից կառուցված է գավիթը, որի վրա զանգակատունն է: Տանիքը երեսապատված է թուջով, որի վրա փոքր չափսի գմբեթն է: Ներքին տարածքը սյուներով բաժանված է երեք նավերի: Եկեղեցու արևելյան մասում խորանն է: Խորանի աջ և ձախ կողմերում ավանդատներն են: Հյուսիսային պատին մկրտության ավազանն է: Հյուսիսային, հարավային և արևելյան պատերին բացված են երեքական կամարակապ պատուհաններ: Մուտքը արևմտյան մասում է[6]:

Ծխատեր քահանաներ. Սուրբ Սիոն եկեղեցու քահանաներից հիշատակվում են Տեր Սիմեոն Կարապետյանը, դպիր` Հովհաննես Տեր-Սիմոնյանը[7], Հարություն քհն. Իշխանյանցը, Գաբրիել քհն. Մկրտչյանը, Սիմեոն քհն. Տեր-Գաբրիելյանը[8], Տեր Կարապետը[9]: Քահանայագործել են 1850-1880-ական թվականներին:

Դպրոց. Գյուղի եկեղեցա-ծխական դպրոցի վերաբերյալ տեղեկությունների կարելի է հանդիպել թեմի դպրոցների 1869 թվականի տեղեկագրում, համաձայն որի դեռևս 1837 թվականից գյուղում դպրոց է գործել, սակայն մշտական շենք չի եղել: 1869 թվականի դրությամբ ունեցել է 61 սովորող, 1 ուսուցիչ[10]: 1874-1875 թվականներին ունեցել է մեկ նախակրթարան: Ուսուցիչ է հիշատակվում Խաչատուր Կարապետյանցը[11]: 1881 թվականին գյուղում բացվել է ռուսական արքունական դպրոց, իսկ հայկականը` փակվել[12]:

Հետխորհրդային շրջան.1914 թվականին արդեն քանդվում է եկեղեցու տանիքը, իսկ խորհրդային տարիներին՝ խոնարհվում: 1990-ական թվականներից սկսած գյուղի ազգաբնակչությունը ձեռնամուխ է լինում եկեղեցու վերականգնման աշխատանքներին: Կառուցվում է զանգակատունը, եկեղեցու բազիլիկ շինությունը վերածվում է գմբեթավորի, բարեկարգվում է տարածքը: Վերակառուցման աշխատանքներին մեծապես օժանդակում են Ռուսաստանի Դաշնությունում հաստատված վաչիանցիները[13]:

Եկեղեցու վերաօծում.2016 թվականի հոկտեմբերին, Հայաստանյաց Առաքելական Սուրբ Եկեղեցու «Գյուտ Խաչի» տոնական օրը, ձեռամբ Վիրահայոց թեմի առաջնորդ Գերաշնորհ Տեր Վազգեն եպիսկոպոս Միրզախանյանի, վերաօծվեց Ախալքալաքի շրջանի Վաչիան գյուղի Սուրբ Սիոն եկեղեցին: Վերաօծվեցին եկեղեցու 16 սյուները, Մկրտության ավազանը, Սուրբ Սեղանը, սրբապատկերները: Արարողակարգին մասնակցում էին Սամցխե-Ջավախքի և Ծալկայի ընդհանուր առաջնորդական փոխանորդ Հոգեշնորհ Տեր Բաբգէն վարդապետ Սալբիյանը, հոգևոր դասը: Հավարտ արարողակարգի, Սրբազանը վաչիանցիներին փոխանցեց Թբիլիսիից բերված սրբապատկեր, որն այսուհետ անբաժան կլինի Սուրբ Սիոն եկեղեցուց: Նորաօծ եկեղեցում անդրանիկ պատարագը մատուցեց Ախալքալաքի և շրջակա գյուղերի հոգևոր հովիվ Արժ. Տ. Տաթև քհն. Մարուքյանը: Հավարտ պատարագի կատարվեց նաև եկեղեցու բակում զետեղված Հայոց ցեղասպանության սուրբ նահատակների հիշատակը ոգեկոչող խաչքար-հուշակոթողի օծման արարողություն:[14]

Սրբատեղի.Գյուղի մերձակայքում պահպանվում են նաև մի շարք մատուռ-սրբատեղիներ, որոնցից հայտնի են՝ Սուրբ. Գր. Լուսավորիչ, Սուրբ Գևորգ, Վերին Ժամ կոչվող սրբատեղիները:

Վիրահայոցթեմ

Վրաստանի հայկականպատմամշակութայինժառանգությանուսումնասիրության կենտրոն

1829-1830-ական թվականներին Կարնո նահանգից Ախալքալակ գաղթած հայերի մի մասը 1836 թվականին հիմնում Էխթիլա Սամսար (Փոքր Սամսար) գյուղը, որը գտնվում է Ախալքալաքից 18 կմ հյուսիս-արևելք:

Եկեղեցու կառուցում. 1852 թվականին գյուղացիները եկեղեցի կառուցելու ցանկություն են հայտնում[1]: Սուրբ Հարություն անվամբ եկեղեցու վերաբերյալ հիշատակությունների հանդիպում ենք արդեն 1860-ական թվականների արխիվային վավերագրերում: Մասնավորապես եկեղեցու անվան մասին հիշատակվում է 1866 թվականի Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցու Վրաստանի և Իմերեթի թեմի եկեղեցիների տեղեկագրերից մեկում, ըստ որի տվյալ պահին այն դեռևս փայտաշեն էր[2]: Հին եկեղեցին վերակառուցվել է 19-րդ դարի վերջին: 1891 թվականի վերանորոգման մասին տեղեկություններ է հաղորդում եկեղեցու արևմտյան մուտքի բարավորին պահպանված շինարարական արձանագրու­թյունը[3]: Սակայն 1899 թվականի դեկտեմբերի 19-ի երկրաշարժից այն քանդվել է, վերականգնվել` 1900 թվականին: Եկեղեցին այժմ կանգուն է[4]: Վկայություն կա այն մասին, որ երբ 1907 թվականի ապրիլի 27-ին Խրիմյան Հայրիկը մեկնել է Թիֆլիս՝ հանդիպելու Կովկասի Փոխարքայի հետ, հետդարձի ճանապարհին անցել է Ջավախքի գյուղերով և օծել մի քանի եկեղեցիներ, որոնցից է եղել նաև Փոքր Սամսարի Սուրբ Հարություն եկեղեցին[5]:

Ճարտարապետություն. Սուրբ Հարություն Եկեղեցին կառուցված է խառը տեսակի տուֆից և պատկանում է երկթեք դահլիճի տիպին: Ընդհանուր չափսերն են 16,94x9,47 մ: Հարավային ճակատամասի ստորին աջ անկյունում երկու զարդանախշ է երևում: Հյուսիսային և արևելյան պատերը սվաղած են ցեմենտի լուծույթով: Հարավային և հյուսիսային պատերին բացված են քառանկյուն պատուհաններ: Մուտքն արևմտյան կողմից է, որի աջ կողմում և վերին մասում առկա է հայերեն արձանագրություն: Մուտքի վերևի մասում տուֆից խաչ է քանդակած: Տանիքի արևմտյան մասում կառուցված է զանգակատունը: Տանիքը երկթեք է` երեսապատված թիթեղով: Ներքին տարածքում պատերը սվաղած են և ներկած: Դալիճը սյունաշարով բաժանված է երեք նավի: Արևելյան մասում խորանն է՝ աջ և ձախ կողմերում գտնվող ավանդատներով[6]:

Ծխատեր քահանաներ. Սուրբ Հարություն եկեղեցու քահանաներից են եղել Խաչատուր քհն. Աբգարյանցը[7], Մակար քհն. Հարությունյանը[8]: Քահանայագործել են 1860-1880-ական թվականներին:

Գերեզմանատուն. Սուրբ Հարություն եկեղեցու շուրջը տարածվում է գերեզմանոցը, որտեղ պահպանվել են նաև 19-րդ դարի տապանաքարեր:

Եկեղեցու վերականգնում. 2005 թվականին խորհրդային տարիներին պահեստի վերածված եկեղեցին մաքրվել է և հիմնանորգվել գյուղի բնակիչ Հուսիկ Աբգարյանի կողմից, իսկ 2006 թվականին՝ վերանորոգվել Հովիկ Աբգարյանի կողմից: 2008 թվականի օգոստոսին Տ. Վազգեն եպիսկոպոս Միրզախանյանի օրհնությամբ և ձեռամբ Սամցխե-Ջավախքի և Ծալկայի ընդհնաուր առաջնորդական փոխանորդ Տ. Բաբգէն աբեղա Սալբիյանի ու մասնակցությամբ հոգևոր հովվի, օծվեցին Փոքր Սամսար գյուղի Սուրբ Հարություն եկեղեցու գմբեթի խաչը և սրբապատկերները: Խաչը պատրաստվել է գյուղի հավատավոր հայորդիներ Արթուր և Սասուն Աբգարյանների նյութական աջակցությամբ: Խաչի օծումից հետո Սասուն Աբգարյանի կողմից այն տեղադրվեց եկեղեցու զանգակատան գմբեթին[9]:

2009 թվականին Սաշա Գաբրիելյանի բարերարությամբ պատրաստվում է Հայոց ցեղասպանության սուրբ նահատակների հիշատակին նվիրված խաչքար, որը օծվում և տեղադրվում է եկեղեցու մուտքի մոտ:

Վիրահայոց թեմ

Վրաստանի հայկական պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրության կենտրոն

Մերենիան Ախալքալաքից 15 կմ հեռավորության վրա գտնվող հայաբնակ գյուղ է: Գյուղի Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին հիմնադրվել է 19-րդ դարի 30-ական թվականներին[1]: Սուրբ Աստվածածին եկեղեցու անունն առկա է 1839-1840 թթ. Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցու Վրաստանի և Իմերեթի թեմի եկեղեցիների և հոգևորականների տեղեկագրում: Դպիրներ են հիշատակվում Հակոբ Սարգսյանը, Խաչատուր Հովհաննիսյանը, Գալուստ Մակարյանը[2]: 1866 թվականի դրությամբ այն դեռևս փայտաշեն էր[3], արդեն 1885 թվականին` քարաշեն, փայտածածկ[4]: 1899 թվականի դեկտեմբերի 19-ին, ինչպես Ախալքալաքի մի շարք գյուղերի եկեղեցիները, այնպես էլ Սբ. Աստվածածինը փլվում է երկրաշարժից, բայց մի քանի տարվա ընթացքում նորից վերակառուցվում է[5]:

Ճարտարապետություն. Մերենիայի Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին կառուցված է տուֆից: Պատկանում է միանավ դահլիճի տիպին: Ընդհանուր չափսերն են 16 х 11 մ: Մուտքն արևմտյան կողմից է, որի վերևում արված է միատող հայերեն արձանագրություն: Զանգակատունը կառուցված է մուտքի վերևում: Տանիքը երեսապատված է թիթեղով: Պատերը սվաղած և ներկած են սպիտակ ներկով: Շինության արևելյան մասում է գտնվում խորանը, որի աջ և ձախ կողմերում ավանդատներն են: Հյուսիսային պատին մկրտության ավազանն է[6]:

Ծխատեր քահանաներ. Սուրբ Աստվածածին եկեղեցու քահանաներից են եղել Հովակիմ քհն. Բաղդասարյանը[7], Իսահակ քհն. Ասլանյանցը[8]: Քահանայագործել են 1850-1880-ական թվականներին:

Դպրոց. Եկեղեցու գավթում է գտնվել քարուկրից շինված եկեղեցա-ծխական դպրոցը, որտեղ սովորեցրել են մասնավոր ընթերացանություն[9]: 1869 թվականի Վրաստանի և Իմերեթի թեմի դպրոցների տեղեկագրի համաձայն՝ եկեղեցա-ծխական դպրոցը հիմնադրվել է 1863 թվականին հասարակության միջոցներով: 1869 թվականին ունեցել է 43 սովորող, 1 ուսուցիչ[10]: Ուսուցիչներից հիշատակվում է Հարություն Ասլանյանցը[11]:

Եկեղեցու վերաօծում. 2010 թվականին գյուղացիների նախաձեռնությամբ քանդվում են խորհրդային տարիներին պահեստի վերածված Սուրբ Աստվածածին եկեղեցու ներսում գտնվող փայտյա երկհարկանի ամբարները, և սկսվում են եկեղեցու վերանորոգման աշխատանքները: 2013 թվականի ապրիլի 7-ին, ձեռամբ Վիրահայոց թեմի առաջնորդ Գերաշնորհ Տեր Վազգեն եպիսկոպոս Միրզախանյանի, մասնակցությամբ Սամցխե-Ջավախքի և Ծալկայի ընդհանուր առաջնորդական փոխանորդ Հգշ. Տ. Բաբգէն վրդ. Սալբիյանի և տեղի հոգևոր դասի, վերաօծվում է Ջավախքի Մերենիա գյուղի Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին: Հայ Եկեղեցու օծման կարգով ապրիլի 6-ի երեկոյան կատարվեց նավակատիկ` դռնբացեքի արարողություն: Վիրահայոց Թեմի առաջնորդի հանդիսապետությամբ սուրբ մյուռոնով օծվեցին եկեղեցու 16 սյուները, մկրտության ավազանը, սրբապատկերները: Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին վերանորոգվել և տարածքը բարեկարգվել է նախկին մերենիացիների (Մասիս Ամիրխանյանի, Արարատ Ղուշչյանի, Արարատ Ավագյանի, Ահարոն Ավագյանի, Համլետ Հարությունյանի և Զավեն Փոչիկյանի) բարերարությամբ[12]:

Վիրահայոց թեմ 

Վրաստանի հայկական պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրության կենտրոն

Եկեղեցու հիմնադրումը. Ախալքալաքից 22 կմ հարավ-արևելք գտնվող Գանձա գյուղի ներկայիս գործող գմբեթավոր, քարաշեն Սուրբ Կարապետ եկեղեցին կառուցվել է 1859 թվականին[1]: Այն հիմնադրվել է տեղի հասարակության միջոցներով՝ Գրիգոր քահանայի (Վահան Տերյանի պապը) ղեկավարությամբ: Ժամանակակիցը եկեղեցու հետ կապված տվել է հետևյալ նկարագրությունը. «...ունի մի փառաւոր եկեղեցի, սրբատաշ քարով և թաղակապ, չորս սիւների վերայ. այդ եկեղեցին պարծանք կարող է բերել մինչև անգամ շատ քաղաքների. շինուած ժողովրդի տուրքով և հանգուցեալ Գրիգոր քահանայի օժանդակութեամբ և հոգատարութեամբ»[2]: Սուրբ Կարապետ եկեղեցու շինարարության վրա ծախսվել է մոտ 15.000 ռուբլի[3]:

Սբ. Կարապետ Եկեղեցին մշտապես գործող է եղել՝ պարբերաբար ենթարկվելով մասնակի վերանորոգությունների: Այսօր էլ այն գործում և ծառայում է համայնքի հոգևոր կարիքներին: Եկեղեցին վերաօծված չէ և Սբ Պատարագն անցկացվում է Վեմ քարով:

Գանձա գյուղում Սուրբ Կարապետ եկեղեցուց բացի կան նաև 12-14-րդ դդ. երկու թաղածածկ եկեղեցիներ՝ Վերին և Ներքին անուններով: Վերջիններս կառուցված են բյուզանդական ծիսակարգի առանձնահատկություններով: Սրանցից Վերինը (արտաքին չափսերն են 10,54 x 6,86 մ) հյուսիսից ունի առանձին մուտքով մի փոքրիկ կից սրահ, մեկ մուտք՝ հարավային ճակատից և վրաց մեսրոպատառ արձանագրություններ: Գանձայից հարավ-արևելք կա նաև եկեղեցու ավերակներով «Մաղարա» անվամբ գյուղատեղի[4]:

Գյուղից 3 կմ հարավ-արևմուտք, Ս. Հովհաննես լեռան գագաթին, ծ. մ. 2327 մ բարձրության վրա գտնվում է միջնադարյան համանուն միանավ եկեղեցին (արտաքին չափսերն են 6,83 x 4,45 մ): Վերջինս կանգուն է: Կառուցված է համակ սրբատաշ քարից՝ հիմնված երկաստիճան գետնախարսխի վրա: Եկեղեցին այսօր ուխտատեղի է հավատավոր ժողովրդի համար: Նրանք գալիս են այստեղ յուրաքանչյուր տարվա հունիսի 24-ին[5]:

Ճարտարապետություն․ Սուրբ Կարապետ եկեղեցին ճարտարապետական առումով գմբեթավոր, քարաշեն կառույց է: Արտաքին չափսերն են 19,10 x 12,73 մ: Կառուցված է սրբատաշ քարով: Հենվում է չորս սյուների վրա[6]:

Ծխատեր քահանաներ. Համաձայն Գանձա գյուղի Սուրբ Կարապետ եկեղեցու չափաբերական մատյանների` եկեղեցու քահանաներից են եղել Տեր-Զաքար Միքայելյանը[7], Գրիգոր քհն. Տեր-Ղազարյանը[8], Սուքիաս քհն. Տեր-Գրիգորյանը[9], Արիստակես քհն. Հովհաննիսյանը[10]: Քահանայագործել են 1860-1880-ական թվականներին:

Դպրոց. Գանձա գյուղի եկեղեցա-ծխական դպրոցը բացվել է 1864 թվականին, տեղի հասարակության միջոցներով: Թեմի դպրոցների տեղեկագրի համաձայն` 1869 թվականի դրությամբ այն ունեցել է 40 սովորող[11]: 1875 թվականի տեղեկագրում նշվում է, որ գյուղն ունի եկեղեցու գավթում տեղակայված նախակրթարան: Ուսուցիչ է հիշատակվում Մկրտիչ Դյուրկերյանցը[12]:

Եկեղեցու վերանորոգություն. Սուրբ Կարապետ եկեղեցին մշտապես գործող է եղել: Եկեղեցին պարբերաբար ենթարկվել է վերանորոգությունների: Վերջին վերանորոգչական աշխատանքներն իրականացվել են 2008-2009 թվականներին: Գագիկ Ծառուկյան հիմնադրամի ծախսերով, կատարվել է առաջին փուլի վերանորոգությունը, որի ընթացքում սալապատվել է հատակը, փակվել են ծածկի ճեղքերը, ներսից ծեփապատվել է, ներկվել, տեղադրվել է ջահ, որմնաջահեր, փոխվել են մուտքի և ներսի 3 դռները: 2015- 2016 թվականներին համագյուղացի բարեգործների միջոցներով (թվով 35 հոգի) վերանորոգվել և թիթեղապատվել է եկեղեցու տանիքը: Նույն խմբի միջոցներով հիմքից նորոգվել է նաև Մեծ Հայրենականում զոհված գանձացիների խարխլված հուշարձանը:

Վիրահայոց թեմ 

Վրաստանի հայկական պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրության կենտրոն

Նինոծմինդայի շրջանում գտնվող ժամանակակից Դիլիֆ գյուղը` Դլիվեկ անվամբ հայ մատենագրության մեջ առաջին անգամ հիշատակվել է 988 թվականին, Դլիվ անվանաձևով` 1595 թ. օսմանյան հարկացուցակներում: Ի տարբերություն հարևան շատ գյուղերի Դիլիֆի ներկայիս բնակիչների նախնիները Ջավաղք են տեղափոխվել, ոչ թե Կարնո գավառից, այլ` Տարոնից: Գաղթել են Մուշից, Կարաչոբան և Կենդիքով գյուղերից[1]:

Դիլիֆ գյուղի Սուրբ Վարդան զորավար անվամբ եկեղեցին կառուցվել է 1866 թվականին: Եկեղեցու մուտքի բարավորին փորագրված է. «1866 Սուրբ Վարդանանց Եկեղեցի. գյուղ Դիլիֆ»: Հավելենք, որ 1847-1885 թվականների չափաբերական մատյաններում, մինչև 1870 թվականը[2], գյուղում գործող եկեղեցին հիշատակվում է Սուրբ Գևորգ անվամբ, որից հետո` Սուրբ Վարդան[3]:

Սուրբ Գևորգ անվամբ եկեղեցու վերաբերյալ Վրաստանի և Իմերեթի թեմի ֆոնդի արխիվային վավերագրերը ամենավաղ տեղեկությունները հաղորդում են սկսած 1839-1840 թվականներից[4]: Նույն թվականներին Սուրբ Գևորգ եկեղեցում քահանայագործել են Տեր-Մանուել քհն. Մերոյանը, Տեր-Հովհաննես քհն. Հովհաննիսյանը[5]: 1857 թվականի դրությամբ Սուրբ Գևորգ եկեղեցուն են պատկանել հասարակության կողմից ընծայված երկու սենյակ, որից ստացվող հասույթը տրված էր երեսփոխան Զաքար Տեր-Մանվելյանի տնօրինությանը[6]: 1880-ական թվականներին արդեն Սուրբ Վարդան անվամբ եկեղեցին հիշատակվում է՝ որպես քարաշեն, փայտածածկ կառույց[7]: 1915 թվականի դրությամբ նրա ծխականների թիվը հասնում էր 1242-ի[8]:

Գյուղում պահպանված ուխտատեղերից են Սուրբ Մինասը, Թևաթորոսը, Դավոյի սուրբը, Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչը և այլ սրբատեղեր: Նշենք նաև, որ գյուղացիների տներում պահպանվում են տարբեր կրոնական գրքեր, որոնցից շատերը պահվում են տներում առանձնացված անկյուններում և տների բակում կառուցված փոքրիկ աղոթատեղ մատուռներում[9]:

Ճարտարապետություն. Եկեղեցին կառուցված է անմշակ քարով, կրաշաղախով, գմբեթավոր եռանավ բազիլիկ է: Բացառություն է կազմում արևմտյան ճակատը, որը կառուցված է սրբատաշ քարից: Եկեղեցու արտաքին չափսերն են 11x18 մ: Արևմտյան ճակտոնի գագաթին կառուցված է մետաղյա զանգակատունը: Մուտքը արևմտյան կողմից է: Վերջինիս ճակատային մասից բացված է կիսաշրջանաձև պատուհան: Ներքին տարածքը երեք զույգ սյուներով բաժանված է երկու նավերի, իսկ կենտրոնական մասում մեկ մեծ սրահ է:

Սբ Խորանը կառուցված է արևելյան մասում՝ իր աջ և ձախ ավանդատներով: Հյուսիսային պատին մկրտության ավազանն է[10]:

Դպրոց. Եկեղեցին ունեցել է նաև իր ծխական դպրոցը, որի մասին արխիվային վավերագրերը տեղեկություններ են հաղորդում սկսած 19-րդ դարի 60-ական թվականներից: Համաձայն դրանց` այն բացվել է տեղի հասարակության միջոցներով 1864 թվականին և տվյալ պահին ունեցել է 20 սովորող[11]:

Վերանորոգություն և վերաօծում. Խորհրդային շրջանում եկեղեցին, ի թիվս մյուս եկեղեցի­ների, փակվեց և վերածվեց պահեստի: 2017 թվականին, նախկին Դիլիֆաբնակ բարերարների նախաձեռնությամբ իրականացվեցին եկեղեցու վերանորոգության աշխա­տանքները: Վերանորոգվեց եկեղեցու տանիքը, վերականգնվեց գմբեթը և կատարվեցին ներքին հարդարման աշխատանքներ: Ամբողջությամբ վերակառուցվեցին եկեղեցու Սբ Խորանն ու Մկրտության ավազանը[12]:

2018 թվականի հոկտեմբերի 12-ին Վիրահայոց թեմի առաջնորդ Գերաշնորհ Տեր Վազգեն եպիսկոպոս Միրզախանյանի ձեռամբ վերաօծվեց Սրբոց Վարդան եկեղեցին: Հայ Եկեղեցու օծման կարգով Վիրահայոց թեմի Առաջնորդի հանդիսապետությամբ և Դիլիսկայի Սուրբ Սարգիս եկեղեցու հոգևոր հովիվ Արժ. Տեր Տիգրան քահանա Մխիթարյանի ու Գանձայի Սուրբ Կարապետ եկեղեցու հոգևոր հովիվ Արժ. Տեր Գևորգ քահանա Ասատրյանի ընկերակցությամբ կատարվեց եկեղեցու դռնբացեքի արարողությունը: Սուրբ մյուռոնով օծվեցին եկեղեցու 16 սյուները, մկրտության ավազանը, պատկերները, որոնք վերածվեցին սրբապատկերի: Նորաօծ եկեղեցում անդրանիկ Սբ Պատարագը մատուցեց Նինոծմինդայի Սուրբ Սարգիս եկեղեցու և շրջանի համայնքների հոգևոր հովիվ Արժ. Տեր Արմաշ քհն. Պողոսյանը:

Սբ Պատարագի ավարտին եկեղեցու բակում կատարվեց խաչքարի օծում, որը նվիրված է Սարդարապատի հերոսամարտի և Հայոց պետականության վերականգնման 100-ամյակին: Եկեղեցու վերաօծման արարողությանը ներկա էին տեղական իշխանության ներկայացուցիչներ, Հայաստանի, Վրաստանի և Ռուսաստանի Դաշնության տարբեր շրջաններից ժամանած հյուրեր և ուխտավորներ[13]:

Վիրահայոց թեմ 

Վրաստանի հայկական պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրության կենտրոն

Նինոծմինդայից 8 կմ հյուսիս-արևելք գտնվող Նամզարա (Մամզարա) գյուղում է գտնվում Ջավախեթի միակ Սուրբ Մեսրոպ Մաշտոց անունը կրող եկեղեցին:

Սուրբ Մեսրոպ Մաշտոց եկեղեցին կառուցվել է 2013 թվականին: Եկեղեցին կառուցվել և շրջակա տարածքը բարեկարգվել է բարերարությամբ ռուսաստանաբնակ գործարար Հակոբ Խաչատրյանի:

Նույն թվականի նոյեմբերի 16-ին տեղի է ունեցել Սուրբ Մեսրոպ Մաշտոց եկեղեցու օծումը՝ ձեռամբ Վիրահայոց թեմի առաջնորդ Գերաշնորհ Տեր Վազգեն եպիսկոպոս Միրզախանյանի, մասնակցությամբ` Սամցխե-Ջավախքի և Ծալկայի ընդհանուր առաջնորդական փոխանորդ Տեր Բաբգէն վրդ. Սալբիյանի, Նինոծմինդայի և հարակից գյուղերի հովիվ Տեր Արմաշ քհն. Պողոսյանի և Տեր Տաթև քհն. Մարուքյանի: Եկեղեցու օծման կարգը սկսվում է նախորդ երեկոյան կատարված նավակատիկի՝ դռնբացեքի արարողությամբ: Օծվում են եկեղեցու 16 սյուները, մկրտության ավազանը, սրբապատկերները: Եկեղեցու օծման կարգից անմիջապես հետո Տեր Արմաշ քհն. Պողոսյանի կողմից մատուցվում է Սուրբ Պատարագ։ Եկեղեցու բակում տեղադրված է ցեղասպանության զոհերի հիշատակի խաչքար[1]:

Ճարտարապետություն․ Եկեղեցին կառուցված է բազալտից: Ընդհանուր չափսերն են 12,05 x 7,55 մ: Մուտքը արևմտյան կողմից է, որի վերևի մասում ագուցված է խաչքար, իսկ ներքևի մասում առկա է եկեղեցու կառուցման վերաբերյալ 8 տողանոց արձանագրություն․

ԿԱՄՕՔՆ ԱՍՏՈՒԾՈՅ ԿԱՌՈՒՑԱՒ | ՍՈՒՐԲ ՄԵՍՐՈՊ ՄԱՇՏՈՑ ԵԿԵՂԵՑԻՍ՝ | ԲԱՐԵՐԱՐՈՒԹՅԱՄԲ ՏԻԱՐ ՀԱԿՈԲ | ԽԱՉԱՏՐՅԱՆԻ ՅԱՐԵՒՇԱՏՈՒԹՅՈՒՆ ԻՒՐ | ԾՆՈՂԱՑՆ ՄՆԱՑԱԿԱՆ ԵՒ ԾՈՒԻՆԱՐ | ԽԱՉԱՏՐՅԱՆՆԵՐԻ | Ի ԹՈՒԻՆ ՀԱՅՈՑ ՌՆԿԲ ԵՒ Ի | ՓՐԿՉԱԿԱՆ 2013 Թ. ։

Մուտքի անմիջապես վերևում` տանիքի վրա, կառուցված է փոքրիկ զանգակատուն։ Եկեղեցին լուսավորվում է եկեղեցու արևմտյան, ինչպես նաև աջ և ձախ պատերին բացված կամարաձև պատուհաններից։ Եկեղեցու արևելյան մասում է գտնվում Սբ Խորանը՝ իր աջ ու ձախ ավանդատներով։ Առաստաղը ծածկված է փայտյա կամարաձև ծածկով[2]:

ՍՈՒՐԲ ԳՐԻԳՈՐ ԼՈՒՍԱՎՈՐԻՉ ԵԿԵՂԵՑԻ

Եկեղեցու հիմնադրումը. Նամզարա գյուղում է գտնվում նաև 19-րդ դարի առաջին կեսին կառուցված Սբ. Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցին, որի վերաբերյալ Վրաստանի և Իմերեթի թեմի կոնսիստորիայի արխիվային վավերագրերը տեղեկություններ են հաղորդում սկսած 1830-ական թվականներից: 1840 թվականի թեմի եկեղեցիների տեղեկագրի համաձայն` եկեղեցու ծխականների թիվը կազմել է 113-ը:[3] 1860-ական թվականներին եկեղեցին դեռևս փայտաշեն էր[4], 1880-ական թվականներին հիշատակվում է որպես քարաշեն, փայտածածկ կառույց[5]: 20-րդ դարի սկզբին եկեղեցու տարեկան կապիտալը կազմել է 171 ռ. 40 կ. արծաթով[6]: Սբ. Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցու շուրջը տարածվում է 19-րդ դարի հայկական գերեզմանատունը:

Ճարտարապետություն. Սուրբ Լուսավորիչ եկեղեցու արտաքին չափսերն են 17,25x7,10 մ: Եկեղեցին ունի կիսաշրջանաձև խորան[7]:

Ծխատեր քահանաներ. Սուրբ Լուսավորիչ եկեղեցու քահանա է հիշատակվում Տեր Հովհաննես Հովհաննիսյանը[8]:

Դպրոց. Վրաստանի և Իմերեթի թեմի դպրոցների տեղեկագրի համաձայն` Մամզարա գյուղի եկեղեցա-ծխական դպրոցը հիմնադրվել է 1864 թվականին, հասարակության միջոցներով: 1869 թվականի դրությամբ ունեցել է 25 սովորող, 1 ուսուցիչ[9]: Ուսուցիչներից հիշատակվում է Գալուստ Համբարձումյանցը[10]:

Վիրահայոց թեմ

Վրաստանի հայկական պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրության կենտրոն

Եկեղեցու հիմնադրումը. Նինոծմինդայից 8 կմ հյուսիս-արևելք գտնվող Մեծ Արագյալ գյուղի Սուրբ Խաչ եկեղեցին հիմնադրվել է 19-րդ դարի 30-ական թվականներին: Եկեղեցու անունը հիշատակվում է Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցու Վրաստանի և Իմերեթի թեմի 1839-1840 թվականների տեղեկագրում: Դպիրներ են հիշատակվում Հարություն Տեր-Հովհաննիսյանը, Առաքել Դանիելյանը[1]: Հիշյալ թվականներին եկեղեցու ծխականների թիվը կազմել է 149-ը[2]: 1860-ական թվականներին եկեղեցին հիշատակվում է որպես փայտաշեն կառույց[3], 1880-ական թվականներին, ինչպես թեմի մի շարք գյուղերի եկեղեցիները, քարաշեն, փայտածածկ[4]: 20-րդ դարի սկզբին եկեղեցու տարեկան եկամուտը կազմել է 41 ռ. 34 կ. արծաթով[5]:

Մեծ Արագյալ գյուղում պահպանվել են նաև 13-14-րդ դարերով թվագրվող «Ծերունի» անվամբ հայտնի ավերակ եկեղեցու մնացորդները[6]:

Ճարտարապետություն. Սուրբ Խաչ եկեղեցին 3 սյուների վրա հենվող քարաշեն, փայտածածկ կառույց է: Կառուցված է տուֆից՝ բացառությամբ հյուսիսային պատի, որը կառուցված է համակ սրբատաշ քարով: Եկեղեցին իրենից ներկայացնում է երկգմբեթավոր, վեհատեսիլ շինություն: Արտաքին չափսերն են 13,61x9,15 մ: Հարավային ճակատին առկա են նորոգման հետքեր[7]:

Ծխատեր քահանաներ. Համաձայն Մեծ Արագյալ գյուղի Սուրբ Խաչ եկեղեցու չափաբերական մատյանների` եկեղեցու քահանաներից են եղել Ստեփանոս քհն. Տեր-Ստեփանոսյանը[8], Բարսեղ քհն. Տեր-Հովհաննիսյանը[9]:

Դպրոց. Վրաստանի և Իմերեթի թեմի 1869 թվականի դպրոցների տեղեկագրի համաձայն՝ գյուղի եկեղեցա-ծխական դպրոցը, ի թիվս, շրջանի մի շարք գյուղերի դպրոցների, բացվել է 1864 թվականին, տեղի բնակիչների միջոցներով: 1869 թվականի դրությամբ ունեցել է 22 սովորող, 1 ուսուցիչ[10]: 1870-ական թվականներին ուսուցիչ է հիշատակվում Մելքոն Մանուկյանը[11]:

Եկեղեցու վերանորոգություն և վերաօծում. Եկեղեցին վերակառուցվել է 2014-2015 թվականներին: 2015 թվականի հոկտեմբերի 12-ին, իր դռները բացեց բարերարներ Արթուր և Աիդա Իսոյանների կողմից հիմնովին վերակառուցված, 1830 թվականին հիմնադրված «Սուրբ Խաչ» եկեղեցին, բարեկարգված բակով և տարածքով: Եկեղեցին վերակառուցվել է ճարտարապետ Ազատ Մղդեսյանի նախագծով, դիզայնի հեղինակն է Արմեն Ղուկասյանը, քանդակագործությունը պատկանում է Գևորգ Մնացականյանին: Վիրահայոց թեմի առաջնորդ Գերաշնորհ Տեր Վազգեն եպիսկոպոս Միրզախանյանի ձեռամբ, նորովի վերակառուցված եկեղեցում կատարվեց դռնբացեքի արարողություն: Հաջորդ օրը՝ հոկտեմբերի 13-ին, Վիրահայոց թեմի առաջնորդի նախագահությամբ և Սամցխե-Ջավախքի և Ծալկայի ընդհանուր առաջնորդական փոխանորդ Տեր Բաբգէն վարդապետ Սալբիյանի, տարածաշրջանի հոգևոր դասի մասնակցությամբ կատարվեց հինավուրց «Սուրբ Խաչ» եկեղեցու վերաօծման կարգը: Սուրբ Խաչ եկեղեցում անդրանիկ Սուրբ Պատարագը մատուցեց Նինոծմինդայի Սուրբ Սարգիս եկեղեցու հոգևոր հովիվ Արժանապատիվ Տեր Արմաշ քահանա Պողոսյանը^[12]:

Վիրահայոց թեմ

Վրաստանի հայկական պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրության կենտրոն

Եկեղեցու հիմնադրումը. Նինոծմինդայից 10 կմ հյուսիս-արևմուտք գտնվող Մեծ Գյոնդուրա գյուղի Սուրբ. Հակոբ եկեղեցին հիմնադրվել է 19-րդ դարի 30-ական թվականներին: Եկեղեցու անունն առկա է Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցու Վրաստանի և Իմերեթի թեմի 1839-40-ական թվականների տեղեկագրում: Վերջինիս համաձայն եկեղեցու ծխականների թիվը տվյալ պահին կազմել է 256-ը[1]: 1860-ական թվականներին եկեղեցին դեռևս փայտաշեն էր[2]: 1869 թվականին հին եկեղեցու տեղում կառուցվում է մինչև օրս կանգուն քարաշեն նոր եկեղեցին, որի արևմտյան ճակատին պահպանվել է այդ հաստատող շինարարական արձանագրությունը, համաձայն որի՝ եկեղեցին կառուցվել է հասարակության միջոցներով, Հակոբ քհն. Միքելյանցի ղեկավարությամբ[3]:

1905 թվականի թեմի եկեղեցիների տեղեկագրում Մեծ Գյոնդուրա գյուղում հիշատակված է նաև Սուրբ Համբարձում անվամբ եկեղեցի, որի տարեկան եկամուտը կազմել է 37 ռ. արծաթով[4]:

Ճարտարապետություն. Եկեղեցին բազիլիկ տիպի է` կառուցված մոխրագույն սրբատաշ բազալտից: Ընդհանուր չափսերն են 18,92x10,85 մ: Եկեղեցու ճակատային մասում զետեղված է կարմիր տուֆից խաչքար և փոքրիկ արձանագրություն։ Մուտքը բացված է եկեղեցու արևմտյան մասից, որը շրջապատված է ուղղանկյուն ժապավենով: Մուտքի դռան աջ և ձախ կողմերում կամարաձև խորշեր են: Եկեղեցու տանիքի վրա կառուցված է երկհարկանի զանգակատուն: Արևելյան մասում Սուրբ Խորանն է՝ աջ ու ձախ կողմերում գտնվող ավանդատներով։

Ծխատեր քահանաներ.Մեծ Գյոնդուրա գյուղի Սուրբ Հակոբ եկեղեցու քահանաներից է եղել Հակոբ քհն. Միքայելյանցը[5]: Քահանայագործել է 1860-80-ական թվականներին[6]:

Դպրոց. Գյուղի եկեղեցա-ծխական դպրոցի վերաբերյալ հիշատակություն առկա է թեմի դպրոցների 1869 թվականի տեղեկագրում, համաձայն որի՝ այն հիմնադրվել է 1864 թվականին, տեղի հասարակության միջոցներով: Տվյալ պահին սովորողների թիվը կազմել է 49-ը[7]: 1875 թվականի տեղեկագրի տվյալներով, գյուղի նախակրթարանը գտնվել է Սուրբ Հակոբ եկեղեցու գավթում: Ուսուցիչ է հիշատակվում Ալեքսանդր Պետրոսյանը[8]:

Եկեղեցու վերանորոգություն. 2010 թվականին վերանորոգվել է Սուրբ Հակոբ եկեղեցու տանիքը և թիթեղապատվել: Աշխատանքները կատարվել են գյուղի ռուսաստանաբնակ բարեգործ Մնացական Առաքելյանի միջոցներով: Ներքին հարդարման աշխատանքները շարունակվում են: Եկեղեցին դեռևս վերաօծված չէ, ուստի Սուրբ Պատարագը կատարվում է Վեմ քարով:

Վիրահայոց թեմ

Վրաստանի հայկական պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրության կենտրոն

Եկեղեցու հիմնադրումը. Խոջաբեկ զյուղր գտնվում է Ախալքալաքից ուղիղ գծով 16 կմ հարավ-արևելք, Խան­չալի լճի արևելյան ափից 2 կմ հեռու, ծովի մակերևույթից 1930-1950 մ բարձրության վրա: Հյուսիս-արևմուտքից կից է եղել Նինոծմինդա շրջկենտրոնին, այժմ այն միավորվել է շրջկենտրոնին և համարվում է մեկ համայնք: Խոջաբեկ գյուղի բնակիչները 19-րդ դարի 40-ական թվականներին, առանց կոնսիստորիայի հավանության, հիմնում են իրենց ծխական եկեղեցին: Մինչև 1848 թվականը եկեղեցին դեռևս օծված չէր: Նույն թվականին նրանք օծման խնդրանքով դիմում են կոնսիստորիային[1]: Թեմի արխիվային վավերագրերում 1866 թվականի դրությամբ եկեղեցին նշվում է՝ որպես փայտաշեն կառույց[2]: Սուրբ Սարգիս եկեղեցին իր նպատակին ծառայեց մինչև 19-րդ դարի 80-ական թվականները: 1882-1884 թվականներին սկսվեցին նոր եկեղեցու կառուցման աշխատանքները: Եկեղեցու կառուցման և օծման մասին տեղեկություններ է հաղորդում եկեղեցու արևմտյան պատին, մուտքից վեր բացված լուսամուտի բարավորին արված շինարարական արձանագրությունը, համաձայն որի եկեղեցին կառուցվել է հասարակության միջոցներով: Օծվել է 1884 թվականին, Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցու Վրաստանի և Իմերեթի թեմի առաջնորդ Արիստակես եպիսկոպոսի ձեռամբ[3]:

20-րդ դարի սկզբին Սուրբ Սարգիս եկեղեցու կապիտալը կազմել է 417 ռ. 58 կ., անշարժ կալվածքներից ստացված եկամուտը` 76 ռ. 46 կ. արծաթով[4]:

Ճարտարապետություն․Սուրբ Սարգիս եկեղեցին կառուցված է համակ սրբատաշ քարով: Արտաքին չափսերն են 18,68 x 11,02 մ: Մուտքն արևմտյան կողմից է: Կրկնահարկ զանգակատունը կառուցված է արևմտյան ճակտոնի գագաթին[5]:

Դպրոց. Գյուղի եկեղեցա-ծխական դպրոցը բացվել է 1864 թվականին, հասարակության միջոցներով[6]: 1875 թվականի թեմի դպրոցների տեղեկագրի համաձայն` նախակրթարանը գտնվել է եկեղեցու գավթում: Ուսուցիչ է հիշատակվում Սիմեոն Թումասյանցը[7]:

Եկեղեցին խորհրդային և հետխորհրդային տարիներին. Խորհրդային տարիներին եկեղեցին վերածվել է պահեստի և չի ծառայել իր նպատակին մինչև 1993 թվականի նոյեմբերի 13-ը, երբ Վիրահայոց թեմի առաջնորդ Տ. Գևորգ եպս. Սերայդարյանը կատարում է վերաբացման և օծման արարողությունը: 1995 թվականին խոջաբեկցիները հանդիսությամբ նշում են ինչպես գյուղի հիմնադրման 165 ամյակը, այնպես էլ եկեղեցու կառուցման 110 ամյակը: Նույն թվականի օգոստոսի 13-ին Սուրբ Սարգիս եկեղեցում մատուցվում է Սուրբ Պատարագ: Պատարագիչն էր Սեպուհ վարդապետը, վերաբերում կատարողը` Եղիա քահանան[8]:

Եկեղեցու վերանորոգություն և վերաօծում. Եկեղեցու հետագա վերանորոգչական աշխատանքներն իրականցվում են տեղի հոգևոր հովիվ Տ. Արմաշ քահանա Պողոսյանի նախաձեռնությամբ: Եկեղեցին վերանորոգվել և տարածքր բարեկարգվել է նույն գյուղի ծնունդ, այժմ ռուսաստանաբնակ Թաթուլ և Արմեն Ղարսլյան եղբայրների բարերարությամբ:

2010 թվականի հուլիս 4-ին, հանդիսապետությամբ Վիրահայոց թեմի առաջնորդ Տ. Վազգեն եպիսկո­պոս Միրզախանյանի և մասնակցությամբ Սամցխե- Ջավախքի և Ծալկայի րնդհանուր առաջնորդա­կան փոխանորդ Տ. Բաբգէն աբղ. Սալբիյանի, կատարվում է Սուրբ Սարգիս եկեղեցու օրհնության կարգ, որին հաջորդում է Սբ Պատարագի սրբազան արարողությունը[9]:

Վիրահայոց թեմ

Վրաստանի հայկական պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրության կենտրոն

Եկեղեցու հիմնադրումը. Ախալքալաքից 9 կմ հարավ-արևելք, Նինոծմինդայի շրջանում գտնվող Ջիգրաշեն գյուղի Սուրբ Հրեշտակապետաց եկեղեցու վերաբերյալ Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցու Վրաստանի և Իմերեթի թեմի կոնսիստորիայի ֆոնդի արխիվային վավերագրերը տեղեկություններ են հաղորդում սկսած 19-րդ դարի 40-50-ական թվականներից: Այսպես` եկեղեցին հիշատակվում է 1840 թվականի թեմի եկեղեցիների տեղեկագրում` Սուրբ Հրեշտակապետաց Գաբրիելի և Միքայելի անվամբ[1], 1857-1860 թվականների տեղեկագրում` Սբ. Հրեշտակապետաց անվամբ[2]: Մեկ այլ` 1866 թվականի տեղեկագրում հիշատակվում է որպես փայտաշեն կառույց[3]: 1885 թվականի դրությամբ եկեղեցին արդեն քարաշեն էր, փայտածածկ[4]: Հավելենք, որ 20-րդ դարի սկզբին եկեղեցու կապիտալը կազմել է մոտ 2989 ռուբ. 31 կ. արծաթով[5]:

Ճարտարապետություն. Եկեղեցու մուտքը բացված է արևմտյան ճակատից: Ծածկը հենվում է 4 զույգ փայտակերտ սյուների վրա: Հյուսիսային պատի մեջ մկրտության ավազանն է[6]:

Ծխատեր քահանաներ. Համաձայն Ջիգրաշեն գյուղի Սուրբ Հրեշտակապետաց եկեղեցու չափաբերական մատյանների` եկեղեցու քահանաներից են եղել Ավետիս քհն. Տեր-Հովհաննիսյանը[7], Մամբրե քհն. Կարապետյանը[8]: Քահանայագործել են 1860-80-ական թվականներին:

Դպրոց. Վրաստանի և Իմերեթի թեմի 1875 թվականի դպրոցների տեղեկագրի համաձայն՝ տվյալ պահին գյուղն ունեցել է իր նախակրթարանը` 50 սովորողներով: Ուսուցիչ է հիշատակվում Մամբրե քհն. Մանուկյանցը[9]: 1860-ական թվականների տեղեկագրում գյուղի դպրոցի մասին հիշատակությունների չենք հանդիպել:

Եկեղեցու վերանորոգություն և վերաօծում. Սուրբ Հրեշտակապետաց եկեղեցին երկար տարիներ գտնվել է կիսաքանդ վիճակում, սակայն ռուսաստանաբնակ ջիգրաշենցի Արսեն Քսպոյանի բարերարությամբ, 2012 թվականին եկեղեցին հիմնովին վերանորոգվում է: Եկեղեցու բարենորոգման հետ միաժամանակ բարեկարգվում և ցանկապատվում է եկեղեցու բակն ու տարածքը: 2013 թվականի նոյեմբերի 11-ին Նինոծմինդայի շրջանի Ջիգրաշեն գյուղի Սուրբ Հրեշտակապետաց վերանորգված և բարեկարգված եկեղեցին վերաօծվում է ձեռամբ Վիրահայոց թեմի առաջնորդ Գերաշնորհ Տ. Վազգեն եպիսկոպոս Միրզախանյանի, մասնակցությամբ՝ Սամցխե-Ջավախքի և Ծալկայի ընդհանուր առաջնորդական փոխանորդ Տ. Բաբգէն աբեղա Սալբիյանի և հոգևոր դասի: Նինոծմինդայի հայ համայնքների հոգևոր հովիվ Տ. Արմաշ քահանա Պողոսյանի կողմից նորաօծ եկեղեցում մատուցվեց Սուրբ Պատարագ: Հավարտ պատարագի Ջիգրաշենի Սուրբ Հրեշտակապետաց եկեղեցում կատարվեց առաջին մկրտությունը: Մկրտվեցին բարերար Արսեն Քսպոյանի ընտանիքի ութ անդամները՝ դառնալով նորաօծ եկեղեցու առաջին մկրտվողները[10]:

Վիրահայոց թեմ

Վրաստանի հայկական պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրության կենտրոն

Եկեղեցու հիմնադրումը. Ախալքալաքից 18 կմ հարավ-արևելք գտնվող Սաթխա գյուղի Սբ. Մեծն Ներսես Հայրապետ եկեղեցին կառուցվել է 1869 թվականին գյուղում գտնված Սբ. Աստվածածին հին եկեղեցուն կից` հարավային կողմից: Նոր եկեղեցու անհրաժեշտությունը պայմանավորված էր բնակչության քանակի աճով[1]: 1885 թվականի «Արձագանք» թերթի տվյալներով, Սաթխայի նոր եկեղեցին նման էր հին եկեղեցուն, սակայն ավելի ընդարձակ էր[2]: 1903 թվականին այն ենթարկվում է վերանորոգման տեղի հասարակության միջոցներով[3]: 1905 թվականին եկեղեցու եկամուտը կազմում էր 96 ռ. 26 կ. արծաթով[4]:

Վերոնշյալ Սուրբ Աստվածածին անվամբ հայտնի հին եկեղեցին դեռևս գոյություն ուներ միջնադարից, որը Սուրբ Աստվածածին անվամբ հիշատակվում է թեմի եկեղեցիների 1840 թվականի տեղեկագրում[5]: Եկեղեցու քահանա է հիշատակվում Տեր-Գևորգ Հարությունյանը, դպիր` Ստեփանոս Տեր-Զաքարյանը[6]:

Ճարտարապետություն. Եկեղեցու արտաքին չափսերն են 22.75 x 13,95 մ: Գմբեթավոր է, կառուցված է անմշակ, սրբատաշ քարով և կրաշաղախով[7]:

Ծխատեր քահանաներ. Համաձայն Սաթխա գյուղի Սուրբ Ներսես եկեղեցու չափաբերական մատյանների` եկեղեցու քահանաներից են եղել Ստեփանոս քհն. Տեր-Ստեփանոսյանը, Գրիգոր Տեր-Գևորգյանը[8]:

Դպրոց. Թեմի դպրոցների տեղեկագրի համաձայն` գյուղի եկեղեցա-ծխական դպրոցը բացվել է 1864 թվականին` հասարակության միջոցներով: 1869 թվականի դրությամբ ունեցել է 86 սովորող[9]: 1875 թվականի տեղեկագրի համաձայն՝ գյուղի նախակրթարանը գտնվել է եկեղեցու գավթում: Ուսուցիչ է հիշատակվում Եղիշե Տեր-Ստեփանոսյանը[10]:

Եկեղեցու վերանորոգություն. Սաթխայի Սուրբ Մեծն Ներսես եկեղեցին վերջին անգամ վերանորոգվել է 1994 թվականին, սաթխայաբնակ Արտյուշ Սանոսյանի նախաձեռնությամբ կազմակերպված ժողովրդական հանգանակությամբ: Վերանորոգման ժամանակ թիթեղապատվել է եկեղեցու տանիքը և գմբեթը, մաքրվել ու հարդարվել եկեղեցու սրահը:

Եկեղեցու վերանորոգման ժամանակ դռան շեմքի տակ հայտնաբերվել է գյուղի հյուսիս-արևելյան կողմում գտնվող 7 բլուրների վրա կառուցված ամրոցի հիմնադրման վերաբերյալ արձանագրություն՝ թվագրված (ԹՌՃԷ) 1658 թվականով[11]։

Ավելի ուշ, ծնունդով սաթխացի Մկոյան և Սանոսյան ընտանիքների ներկայացուցիչների նյութական միջոցներով հիմնանորոգվել է եկեղեցին։ 2002 թվականի դեկտեմբերի 15-ին ձեռամբ Շիրակի թեմի առաջնորդ Գերաշնորհ Տ. Միքայել եպիսկոպոս Աջապահյանի և մասնակցությամբ Վիրահայոց թեմի առաջնորդ Տ. Վազգեն եպիսկոպոս Միրզախանյանի օծվել է Սուրբ Ներսես Մեծ Հայրապետի անունը կրող եկեղեցին։

Վիրահայոց թեմ

Վրաստանի հայկական պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրության կենտրոն

Եկեղեցու հիմնադրումը. Նինոծմինդայից 8 կմ հյուսիս-արևելք գտնվող Փոքր Արագյալ գյուղի Սբ. Ստեփանոս եկեղեցու արևմտյան ճակատին պահպանված շինարարական արձանագրության[1] համաձայն՝ այն կառուցվել է 1862 թվականին: 1866 թվականի Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցու Վրաստանի և Իմերեթի թեմի եկեղեցիների տեղեկագրում եկեղեցին հիշատակվում է որպես փայտաշեն կառույց` 20 ծխերով[2]: 1885 թվականին `քարաշեն, փայտածածկ` 26 ծխերով[3]: 20-րդ դարի սկզբի դրությամբ՝ եկեղեցու տարեկան եկամուտը կազմել է 20 ռ. 30 կ. արծաթով[4]:

Սուրբ Ստեփանոս եկեղեցու հարավային կողմում գտնվում է գյուղի երկու գերեզմանոցներից մեկը:

Ճարտարապետություն. Քարաշեն, փայտածածկ կառույց է: Արտաքին չափսերն են 13,27 × 9,12մ: Արևմտյան ճակտոնի գագաթին ունեցել է փայտաշեն քառասյուն զանգակատուն[5]:

Ծխատեր քահանաներ. Համաձայն Փոքր Արագյալ գյուղի Սբ. Ստեփանոս եկեղեցու չափաբերական մատյանների` եկեղեցու քահանաներից են եղել Գրիգոր քհն. Տեր-Գևորգյանը, Ստեփանոս քհն. Տեր-Ղազարյանը[6], Ղազարոս քհն. Տեր-Խաչատրյանցը[7]: Քահանայագործել են 1860-80-ական թվականներին:

Դպրոց. Գյուղի եկեղեցա-ծխական դպրոցի վերաբերյալ հիշատակություն առկա է սկսած 1870-ական թվականներից: Մասնավորապես, թեմի դպրոցների 1875 թվականի տեղեկագրում նշվում է, որ գյուղն ունի մեկ նախակրթարան 15 սովորողներով: Ուսուցիչ է հիշատակվում Գևորգ Վարդանյանցը[8]:

Եկեղեցու վերանորոգություն և վերաօծում. Հետխորհրդային տարիներից հետո Սուրբ Ստեփանոս եկեղեցին ևս վերանորոգության կարիք ուներ: Եկեղեցու վերանորոգման նախաձեռնությունը իր վրա է վերցնում փոքրարագյալցի բարեգործ Եզեկ Եզեկյանը: 2009 թվականին նրա միջոցներով վերանորոգվում է եկեղեցին և բարեկարգվում տարածքը: Եկեղեցին վերաօծվել է 2009 թվականին:

Վիրահայոց թեմ 

Վրաստանի հայկական պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրության կենտրոն

Եկեղեցու հիմնադրումը. Նինոծմինդայից 5.5 կմ հարավ-արևմուտք գտնվող Փոքր Խանչալի գյուղի եկեղեցին հիշատակվում է Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցու Վրաստանի և Իմերեթի թեմի 1840 թվականի տեղեկագրում: Եկեղեցու անունը չի նշվում: Ծխերի թիվը կազմել է 189[1]: 1860-ական թվականներին հիշատակվում է՝ որպես փայտաշեն կառույց[2]: Եկեղեցին հիմնովին վերակառուցվել է 1875 թվականին: Այդ են վկայում եկեղեցու բարավորին և մուտքից հարավ պահպանված շինարարական արձանագրությունները: Օծումը տեղի է ունեցել նույն թվականի սեպտեմբերին Գրիգոր արքեպս. Սաքինյանցի ձեռամբ[3]: 20-րդ դարի սկզբին եկեղեցու կապիտալը կազմել է 257ռ. 69 կ. արծաթով[4]: Եկեղեցու շուրջ տարածվում է գերեզմանոցը:

Ճարտարապետություն․ Եկեղեցին կառուցված է համակ սրբատաշ և կոփածո քարով: Տանիքը երկթեք է, որը պահվում է երկու բոլորաձև սյուներով: Միակ մուտքը արևմտյան ճակատից է: Արտաքին չափսերն են 16,80×10,33 մ: Մկրտության ավազանը կառուցված է հյուսիսային պատի մեջ[5]:

Ծխատեր քահանաներ․ Փոքր Խանչալի գյուղի Սուրբ Հակոբ եկեղեցու քահանաներից է եղել Վարդան քհն. Մովսիսյանը[6]: Քահանայագործել է 1860-80-ական թվականներին:

Դպրոց․ Փոքր Խանչալի գյուղի եկեղեցա-ծխական դպրոցը բացվել է 1864 թվականին հասարակության միջոցներով[7]: 1870-ական թվականներին ուսուցիչ է հիշատակվում Կարապետ Խոպերյանցը[8]:

Եկեղեցու վերանորոգություն. Փոքր Խանչալիի Սուրբ Հակոբ եկեղեցին ևս խորհրդային տարիներին փակվել է և այդ տարիների ընթացքում հայտնվել անմխիթար վիճակում: Հետխորհրդային տարիներին եկեղեցին պարբերաբար բարեկարգվում է գյուղի բնակիչների կողմից: Սակայն բուն վերանորոգչական աշխատանքները սկսվել են 2015 թ., Արտակ և Բաբկեն Իսպիրյան եղբայրների միջոցներով: Վերակառուցվել է եկեղեցու փլված գմբեթը, տանիքը, մաքրվել և բարեկարգվել եկեղեցու սրահը, հեռացվել է հին ծեփը: Եկեղեցու ներքին հարդարման աշխատանքները դեռևս ավարտված չեն: Սբ Պատարագը կատարվում է Վեմ քարով:

Վիրահայոց թեմ 

Վրաստանի հայկական պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրության կենտրոն

Դամալա գյուղը Սամցխե-Ջավախքի Ասպինձայի շրջանի ամենամեծ գյուղն է: Բնակիչների նախնիները 1829-1830-ական թվականներին գաղթել են Էրզրումի նահանգից:

Եկեղեցու հիմնադրում. Ասպինձա շրջկենտրոնից 3 կմ արևելք գտնվող Դամալա գյուղի Սուրբ Խաչ եկեղեցու վերաբերյալ ամենավաղ հիշատակությունները հաղորդում են Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցու Վրաստանի և Իմերեթի թեմի կոնսիստորիայի ֆոնդի արխիվային վավերագրերը: Եկեղեցու անունն առկա է թեմի եկեղեցիների 1840 թվականի տեղեկագրում[1]: Եկեղեցին վերանորոգման է ենթարկվել 1843 թվականին[2]: 1866 թվականին եկեղեցին դեռևս փայտաշեն էր[3]: 1873 թվականի հիմնովին վերակառուցումից հետո այն հիշատակվում է որպես 30 ոտնաչափ երկարությամբ քարաշեն կառույց[4]: 1905 թվականի դրությամբ Սուրբ Խաչ եկեղեցին ունեցել է 791 ռ. 88 կ. արծաթով կապիտալ, ինչպես նաև մեկ տուն[5]:

Սուրբ Խաչ եկեղեցու շուրջը տարածվում է գերեզմանոցը, որտեղ բացի քառակող կոթող պատվանդաններից, պահպանվել են նաև ուշ միջնադարյան տապանաքարեր:

Գյուղի մոտակայքում X-XI դարերի Վանք անունով սրբատեղի կա[6]:

Ճարտարապետություն. Սուրբ Խաչ եկեղեցին բազիլիկ տիպի եկեղեցի է: Արտաքին չափսերն են 16,80×10,55 մ[7]: Եկեղեցու մուտքը արևմտյան կողմից է: Տանիքի արևմտյան մասում կա 4 սյունի վրա կառուցված փոքրիկ զանգակատուն[8]:

Ծխատեր քահանաներ. Վրաստանի և Իմերեթի թեմի հոգևորականների 1839-1840 թվականների տեղեկագրում Սուրբ Խաչ եկեղեցու քահանա է հիշատակվում Տեր Պետրոս Տեր-Աստվածատուրյանը, դպիրներ` Վարդան և Հակոբ Տեր-Պետրոսյանները[9]:

Դպրոց. Դամալա գյուղի եկեղեցական-ծխական դպրոցի վերաբերյալ հիշատակություն առկա է թեմի դպրոցների 1865 թվականի տեղեկագրում[10]: 19-րդ դարի հետագա տասնամյակներում դպրոցը փակվել և նորից բացվել է: 1915 թվականին եղել է միդասյա, որը պահվել է Կովկասյան բարեգործական ընկերության տրամադրած նպաստի հաշվին[11]:

Եկեղեցին խորհրդային և հետխորհրդային շրջանում. 1920-ական թվականներին եկեղեցին փակվել է, իսկ քահանան աքսորվել: Որոշ ժամանակ եկեղեցին օգտագործվել է որպես պահեստ, ավելի ուշ քայքայվել և փլվել է փայտաշեն տանիքը[12]:

Եկեղեցու վերաօծումը. 2004 թվականի դրությամբ, Սուրբ Խաչ եկեղեցին գտնվում էր կիսախարխուլ վիճակում, գրեթե ամբողջությամբ փլուզված էր փայտածածկ տանիքը: Սուրբ Խաչ եկեղեցու վերականգնման նախաձեռնությունը ստանձնեցին նախկին դամալացի բարերարները: Սուրբ Խաչ եկեղեցին հիմնովին նորոգվեց և տարածքը բարեկարգվեց Հայաստանում, ՌԴ-ում, Ուկրաինայում և Ղազախստանում բնակվող ծնունդով դամալացի բարեպաշտ հայերի նյութական աջակցությամբ և Ասպինձայի շրջանային ժողովի պատգամավոր Էմին Բալոյանի վերահսկողությամբ: 2008 թվականի մայիսի 1-ին, ձեռամբ Վիրահայոց թեմի առաջնորդ Տ. Վազգեն եպիսկոպոս Միրզախանյանի և թեմի հոգևոր դասի մասնակցությամբ, վերաօծվեց Ասպինձայի շրջանի Դամալա գյուղի Սուրբ Խաչ եկեղեցին: Վերաօծման հանդիսավոր կարգին հաջորդեց անդրանիկ Սբ Պատարագի արարողությունը, որը մատուցվեց Ախալցիխեի և Ասպինձայի շրջանների հոգևոր հովիվ Տ. Մանուկ քահանա Զեյնալյանի կողմից[13]:

Վիրահայոց թեմ

Վրաստանի հայկական պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրության կենտրոն

Եկեղեցու հիմնադրումը. Աշխալան (Աշկալա) հայաբնակ գյուղ է Վրաստանի Քվեմո Քարթլիի մարզի  Ծալկայի շրջանում: 1830-ական թվականներին ծխականները բարձրացնում են եկեղեցի ունենալու հարցը և եկեղեցական ժողովը որոշում է կայացնում նվիրատվությունների միջոցով կառուցել այն[1]։ Աշխալա գյուղի Սուրբ Մինաս եկեղեցու հիմնադրման հստակ տարեթիվը հայտնի չէ: Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցու Վրաստանի և Իմերեթի թեմի կոնսիստորիայի ֆոնդի արխիվային փաստաթղթերում եկեղեցու անունը հիշատակվում է սկսած 19-րդ դարի 30-40-ական թվականներից: Դրանցում տրվում է եկեղեցու ծխականների թիվը և քահանայի ու դպիրների անունները: Մասնավորապես, 1840 թվականի դրությամբ ծխականների թիվը եղել է 770[2], քահանա է հիշատակվում Տեր Խաչատուր Հովհաննիսյանը, դպիրներ` Պետրոս Հարությունյանը, Գևորգ Պողոսյանը, Խաչատուր Հարությունյանը[3]:

Արխիվային վավերագրերը տեղեկություններ են հաղորդում նաև 1837-1840-ական թվականների դրությամբ եկեղեցու ունեցած շարժական և անշարժ կալվածքների մասին: Եկեղեցական իրերից զատ այն իր չորս կողմերից ունեցել է նաև դատարկ հողատարածքներ[4]:

1860-ական թվականներին եկեղեցին հիշատակվում է՝ որպես փայտաշեն[5], 1880-ական թվականներին` կոփածո քարով, փայտածածկ, առաստաղը նկարազարդ կառույց[6]:

Գյուղում բացի Սուրբ Մինաս եկեղեցուց պահապանվել են նաև մի քանի ուխտատեղիներ՝ Սուրբ Աստվածածին, Մուղնե, Սուրբ Աղբյուր[7]:

Ճարտարապետություն․Սուրբ Մինաս եկեղեցին բազիլիկ տիպի, քարաշեն կառույց է։ Ընդհանուր չափսերն են 17,25 x 10,2 մ:

Մուտքը արևմտյան կողմից է, որը հենված է քառահարկ փոքրիկ զանգակատանը։ Մուտքի անմիջապես վերևում կամարաձև գոտու մեջ զետեղված է խաչ։ Եկեղեցու ներսի սրահը բաժանված է չորս սյուների վրա հենված կամարաձև պատերի։ Եկեղեցու արևելյան մասում գտնվում է Սբ Խորանը՝ իր աջ և ձախ ավանդատներով[8]։

Ծխատեր քահանաներ.Աշխալա գյուղի Սուրբ Մինաս եկեղեցու քահանաներից են եղել Խաչատուր քհն. Հովհաննիսյանը[9], Հովսեփ քհն. Պողոսյանը[10], Հովսեփ քհն. Մազմանյանցը, Ղազար քհն. Սարգսյանը[11]: Քահանայագործել են 1840-1880-ական թվականներին:

Դպրոց. Աշխալա գյուղի եկեղեցա-ծխական դպրոցը բացելու մասին որոշումը ընդունվել է 1907 թվականի հոկտեմբերի 8-ին, առաջնորդական փոխանորդ Սիոն վարդապետի նախագահությամբ տեղի ունեցած գյուղի ծխական ժողովում: Դպրոցը կառուցվելու և պահվելու էր տեղի հասարակության միջոցներով[12]:

Եկեղեցին խորհրդային և հետխորհրդային տարիներին. Սուրբ Մինաս եկեղեցին գործել է մինչև խորհրդային կարգերի հաստատումը։ Այդ ընթացքում եկեղեցին մի քանի անգամ վերանորոգվել է, սակայն 1930 թվականին այն փակվել և վերածվել է պահեստի, այնուհետև՝ կինոսրահի։ Որոշ ժամանակ եկեղեցու շենքը ծառայել է որպես տարրական, ապա ութնամյա դպրոց, սակայն հետագայում կրկին վերածվել է պահեստի։ Եկեղեցու հիմնական վերականգնումը նախաձեռնվել է 20-րդ դարի 90-ական թվականներին գյուղի երիտասարդության և բարերարների կողմից, որից հետո այն վերաբացվել է: Սուրբ Մինաս եկեղեցին վերականգնվել է 1994 թվականին[13]:

Վիրահայոց թեմ 

Վրաստանի հայկական պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրության կենտրոն

Եկեղեցու հիմնադրումը. Խաչ գյուղը Ծալկայի շրջանի հայկական գյուղերից է, որի բնակիչները հիմնականում հարևան Աշխալայից են, սակայն հետագայում գյուղը համալրվել է նաև վերագաղթած հայ բնակիչներով:

Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցու Վրաստանի և Իմերեթի թեմի կոնսիստորիայի ֆոնդի արխիվային վավերագրերը Խաչ գյուղի Սուրբ Գևորգ եկեղեցու վերաբերյալ տեղեկություններ հաղորդում են սկսած 19-րդ դարի 60-ական թվականներից: Թեմի եկեղեցիների տեղեկագրում այն հիշատակվում է որպես քարաշեն կառույց, ծխականների թիվը` 290[1]: Եկեղեցին սկզբում փայտածածկ էր, սակայն հետագայում ենթարկվել է վերանորոգումների և փայտածածկ տա­նիքը փոխվել է։ «Ճանապարհորդական հիշատակարանի» հաղորդած տվյալների համաձայն` գյուղում բացի Սուրբ Գևորգ քարաշեն փայտածածկ եկեղեցուց առկա է եղել նաև Սուրբ Կա­րապետ մատուռ ուխտատեղի (քարաշեն)[2], որը գտնվել է գյուղի հյուսիսային կողմի բարձրադիր մասում, որտեղ ամեն տարի՝ գարնան գալու հետ, տոնախմբվել է Սուրբ Կա­րապետ մատուռի ուխտի օրը[3]:

Ճարտարապետություն․ Սուրբ Գևորգ եկեղեցին բազիլիկ տիպի, խառը տուֆից կառուցված շինություն է։ Ընդհանուր չափսերն են 11,17x8,2 մ: Եկեղեցու մուտքն արևմուտքից է, որի վերին մասում կառուցված է եռահարկ մետաղյա պտտահողմով զանգակատունը: Ներքին տարածքը բաղկացած է մեկ նավից: Սուրբ Խորանը արևելյան մասում է: Հյուսիսային պատի մեջ կա աշտանակ: Մուտքի ձախ կողմում առկա է եկեղեցու վերանորոգման վերաբերյալ հայերեն մակագրություն. ԵԿԵՂԵՑԻՆ ԿԱՌՈՒՑԵԼ ԵՆ | ՏԵՐ ԽՈՐԵՆԻ ՆԱԽՆԻՆԵՐԸ, | ՎԵՐԱԿԱՌՈՒՑԵՑԻՆ ՆՐԱ | Ծիծեռնակ ԽՈՐԵՆ ԽԱՉԱՏՈՒՐԻ | ԲՈՒԼՈՒԴՅԱՆՆ | ԻՐ ԵՂԲԱՅՐՆԵՐՈՎ | 2002 թ․[4]:

Դպրոց. Վրաստանի և Իմերեթի թեմի առաջնորդարանի արխիվային վավերագրերի համաձայն` 1908 թվականին գյուղում բացվել է ծխական ուսումնարան: Երեսփոխան և հոգաբարձության անդամ է հիշատակվում Բագրատ Խաչատուրի Առաքյանցը[5]:

Եկեղեցու վերանորոգություն և վերաբացում. Սուրբ Գևորգ եկեղեցին ևս խորհրդային տարիներին ենթարկվել է բռնաճնշումների։ 1924 թվականին այն փակվել և վերածվել է պահեստի: Հետագայում՝ միայն 2002 թվականին, գյուղացիների ջանքերով եկեղեցին մաքրվում է տարիների աղբից ու անհարկի իրերից, ապա վերանորոգվում և բերվում է նախկին տեսքին՝ ծնունդով խաչգյուղացի ռուսաստանաբնակ Խորեն Բուլուդյանի հովանավորությամբ ու ֆինանսական աջակցությամբ:

2002 թվականի հոկտեմբերի 5-ին, Վիրահայոց թեմի նորանշանակ առաջնորդական տեղապահ Հոգե­շնորհ Տ. Վազգեն վրդ. Միրզախանյանի օրհնությամբ, ձեռամբ Սամցխե-Ջավախքի ընդհանուր առաջնորդական փոխանորդ Հոգեշնորհ Տ. Բաբգէն աբղ. Սալբիյանի և Տ. Սամվել քհն. Թորոսյանի, կատարվում է եկեղեցու դռնբացեքի արարողությունը: Հոկտեմբերի 6-ին բազմաթիվ հյուրերի ներկայությամբ կատարվում է եկեղեցու օրհնության կարգը և հանդիսությամբ բացվում են 1924 թվականից փակված եկեղեցու դռները: Արարողությանը հաջորդում է անդրանիկ Սբ Մկրտությունը: Հոգևոր արարողությունից հետո բարերարի կողմից տրվում է սիրո ճաշ՝ ուղեկցությամբ ժողովրդական երգ ու պարի[6]:

Վիրահայոց թեմ

Վրաստանի հայկական պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրության կենտրոն

Եկեղեցու հիմնադրումը. Ղուշչին հայաբնակ գյուղ է Ծալկայի շրջանում՝ շրջկենտրոնից 22 կմ հարավ-արևմուտք: Գյուղի երկու եկեղեցիների մասին տեղեկություններ են հաղորդում ինչպես արխիվային վավերագրերը, այնպես էլ ժամանակի մամուլը: Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցու Վրաստանի և Իմերեթի թեմի 19-րդ դարի 30-40-ական թվականների արխիվային վավերագրերում հիշատակվում է Սուրբ Նշան անվամբ եկեղեցի: Մասնավորապես, թեմի եկեղեցիների 1840 թվականի տեղեկագրի տվյաներով, Սուրբ Նշան եկեղեցու ծխականների թիվը 133 էր[1]: Քահանա է հիշատակվում Տեր Միքայել Տեր-Ավետիսյանը[2]: 1845 թվականի տեղեկագրում նշվում է, որ գյուղն ունի 1 փայտաշեն ծխական եկեղեցի[3]: Ըստ էության խոսքը դարձյալ Սուրբ Նշանի մասին է:

1866 թվականի տեղեկագրում նշված է` 1 քարաշեն եկեղեցի[4]: Վերջինիս դեպքում խոսքը Սուրբ Գևորգ եկեղեցու մասին է, քանի որ 1860-1880-ական թվականների արխիվային վավերագրերում արդեն առկա է հիշատակություն Սբ. Գևորգ անվամբ եկեղեցու մասին: Ըստ Ա. Դավթյանի՝ Սուրբ Գևորգ եկեղեցին հիմնադրվել է 1855 թվականին, հասարակության միջոցներով[5]: Սակայն 1885 թ. «Արձագանք» թերթում լույս տեսած «Ճանապարհորդական հիշատակարանի» համաձայն` Ղուշչի գյուղի քարաշեն, հոյակապ եկեղեցին, զանգակատունը և պարիսպը իրենց ծախսով կառուցել են նույն գյուղի բնակիչներ մահտեսի Հովակիմ և Օհան Մեհրաբյանները: Ենթադրելի է, որ ասվածը վերաբերում է վերոնշյալ Սուրբ Գևորգ եկեղեցուն: Հիմնադրման տարեթիվը, սակայն, չի նշվում:

Հեղինակը բացի այս եկեղեցուց նշում է, որ գյուղում կա ևս մի փոքրիկ եկեղեցի, որի մոտակայքում է գտնվում Ծալկայի վիճակային արդյունքների քարաշեն շտեմարանը[6]: Կարելի է ենթադրել, որ նշված փոքրիկ եկեղեցին 1830-40-ական թվականների արխիվային վավերագրերում հիշատակված նույն Սուրբ Նշանն է:

Ճարտարապետություն․ Սուրբ Գևորգ եկեղեցին կառուցված է մոխրագույն տուֆից, բազիլիկ տիպի, մեկ ընդհանուր սրահով շինություն է: Ընդհանուր չափսերն են 16,32x5,85 մ: Հյուսիսային և հարավային պատերին կիսախոր պատուհաններ են կտրված: Մուտքը բացված է արևմտյան մասում կառուցված եռահարկ զանգակատան աջ կողմից, որի վերևի հատվածում առկա են երկու արձանագրություններ: Զանգակատունն ունի առանձին աստիճաններով բարձրացող մուտք, որը հենված է զանգակատան ձախ պատին։ Եկեղեցու հյուսիսային մասում գտնվում է Սբ Խորանը։ Եկեղեցու մուտքի վերևի հատվածում առկա հայերեն արձանագրությամբ նշվում է․«Սուրբ Գեւորգ եկեղեցի։ Այս մասին հիշեցնում է Մեհրաբի քահանայի, Մեհտեսի Հավակիմի եւ որդի Մարգարի եւ Օհանի։ Գրագիր - 1867 թ. (1867) »։

1867 | Յիշատա | | ԿԷ Ս ~ Բ ԳԵՈՐՔ | ԵԿՂՑՍ ՄԵՀՐԱԲԻ | ԵՒ ՄԱՀՏԵՍ ~ Ք ՅՈՎԱ ~ | ԿԻՄ եւ ՈՐԴԻՆ ՄԱՐ | ԳԱՐԻՆ եւ ՕՀԱՆԻՆ․

Մյուս արձանագրությամբ նշվում է․ ՅԻՇԱՏԱԿ Է | Ս ~ Բ ԳԵՈՐԳ | Ա ԵԿԵՂԵՑՈ | ԶԱՆԿԵԿԱՏ ~ Ս | եւ ԶՊԱՐԻՍԲՍ ՍՈՐԻՆ Մ | ՍԵԹԷՍԻ ՅՈՎՀԱՆ ՄԵՀՐԱՊ ~ Մ[7]։

Ծխատեր քահանաներ.Ղուշչի գյուղի Սբ. Գևորգ եկեղեցու քահանա է հիշատակվում Հովհաննես քհն. Տեր-Հակոբյանը[8]: Քահանայագործել է 1860-1880-ական թվականներին:

Դպրոց. Վրաստանի և Իմերեթի թեմի առաջնորդարանի ֆոնդի արխիվային վավերագրերի տվյալներով, Ղուշչի գյուղի միդասյա դպրոցը բացվել է 1908 թվականին: Դպրոցի հոգաբարձության կազմում են եղել Խաչատուր Նալբանդյանցը, Գևորգ Ավետիսյանցը, Իգնատիոս Մեհրաբյանցը, Գևորգ Սիմոնյանցը[9]:

Եկեղեցու վերանորոգություն և վերաօծում.Ղուշչի գյուղի Սուրբ Գևորգ եկեղեցին վերականգնվել է 2003 թվականին, ծնունդով ղուշչեցի՝ Ստեփան Բարոյանի բարերարությամբ։ 2004 թվականի ապրիլի 7-ին, ձեռամբ Վիրահայոց թեմի առաջնորդ Գերաշնորհ Տեր Վազգեն եպիսկոպոս Միրզախանյանի, մասնակցությամբ Սամցխե-Ջավախքի և Ծալկայի ընդհանուր առաջնորդական փոխանորդ Հոգեշնորհ Տեր Բաբգէն վարդապետ Սալբիյանի և տեղի հոգևոր դասի, վերաօծվում է Սուրբ Գևորգ եկեղեցին[10]:

Վիրահայոց թեմ 

Վրաստանի հայկական պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրության կենտրոն

Եկեղեցու հիմնադրումը. Ղզլքիլիսա գյուղը Ծալկայի շրջանի հայկական գյուղերից է, որը գտնվում է շրջկենտրոնից 27 կմ հեռավորության վրա: Գյուղի անունը թուրքերենից թարգմանվում է Կարմրավանք[1]: Ղզլքիլիսա գյուղի Սուրբ Աստվածածին եկեղեցու վերաբերյալ արխիվային վավերագրերը տեղեկություններ են հաղորդում սկսած 19-րդ դարի 30-40-ական թվականներից: Մասնավորապես, դրանց համաձայն` նշված ժամանակահատվածում եկեղեցու ծխականների թիվը եղել է 296[2]: Քահանա է հիշատակվում Կյուրեղ Հարությունյանը, դպիրներ` Վահան Վարդանյանը, Դինկիանոս Թորոսյանը, Սարգիս Ռաֆայելյանը և Միքայել Բաղդասարյանը[3]: 1837-1840 թվականների թեմի եկեղեցիների շարժական և անշարժ կալվածքների ցուցակում առկա է նաև Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին, որն ունեցել է զանազան եկեղեցական իրեր[4]:

1860-ական թվականներին Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին հիշատակվում է` որպես փայտաշեն կառույց[5], իսկ 1880-ական թվականներին` քարաշեն, թաղածածկ, ներքուստ սպիտակ սվաղած[6]:

Ճարտարապետություն․ Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին տուֆից, բազիլիկ տիպի, երկարավուն առանցքի վրա կառուցված ուղղանկյուն շենք է: Ընդհանուր չափսերն են 16,84x10 մ: Շենքի ներքին տարածքը բաժանված է կամարաձև բևեռների: Մուտքը հարավից է, որի վերևի մասում ագուցված է ճաճանչաձև խաչ՝ թվագրված 1874 թվականով: Մուտքի մոտ կառուցված է երկհարկանի զանգակատունը: Արևելյան կողմում մկրտության ավազանն է, որի երիզված կամարի վերևի հատվածում առկա է հայերեն մակագրություն Սբ․ Ավազանը ի հիշատակ ծնողների կառուցող բարերարի մասին․ ՅԻՇԱՏԱԿ Է ԱՎԱԶԱՆՍ | 'Ի ԴՈՒՌՆ ՂԶԼԱԿԱՆԼԻՍՈՒ | ԱՍՏՈՒԱԾԱԾՆԱՅ ԵԿԵՂԵՑՒՈՅ ԳԷՈՐԳԱՅ ՏԷՐ ԱԲՐԱՄԵԱՆ ՏԷՐ ՊՕՂՕՍԵԱՆՑԻ ԵՒ ԾՆՈՂԱՑՆ ԻՒՐՈՑ Ի-Ն ՆՈՅԵՄԲՐԻ 1876 ԱՄԻ[7]:

Ծխատեր քահանաներ. Ղզլքիլիսա գյուղի Սուրբ Աստվածածին եկեղեցու քահանաներից է եղել Հովհաննես քհն. Տեր-Խաչատրյանը[8]: Քահանայագործել է 1860-1880-ական թվականներին:

Դպրոց. Ախալքալաքի և Ծալկայի գործակալության 1906 թվականի տեղեկագրի համաձայն, ինչպես Ծալկայի վիճակի մյուս գյուղերը, այնպես էլ Ղզլքիլիսան տվյալ պահին դեռևս դպրոց չի ունեցել[9]: 1907-1908 թվականներից սկսած գյուղերի բնակիչների նախաձեռնությամբ և թեմական իշխանությունների օժանդակությամբ քայլեր են ձեռնարկվել եկեղեցա-ծխական դպրոցներ բացելու ուղղությամբ:

Եկեղեցու վերանորոգություն և վերաօծում. 2001 թվականի դեկտեմբերի 1-ին, Ս. Թադեոս և Ս. Բարդուղիմեոս առաքյալների տոնին, Վիրահայոց թեմի բարեխնամ առաջնորդ Տ. Գևորգ արքեպս. Սերայդարյանի ձեռամբ, Սամցխե-Ջավախքի առաջնորդական փոխանորդ Տ. Բաբգէն աբղ. Սալբիյանի և հոգևոր դասի մասնակցությամբ վերաօծվում է Արամյան ընտանիքի բարերարությամբ վերակառուցված Ղզլքիլիսա գյուղի Սբ Աստվածածին եկեղեցին։ Մյուռոնով օծվում են եկեղեցու չորս անկյունները, սյուները, Սբ Սեղանը, Խորանը և մկրտության ավազանը: Օծման հանդիսավոր արարողությունից անմիջապես հետո Սամցխե-Ջավախքի առաջնորդական փոխանորդ Տ. Բաբգէն աբղ. Սալբիյանի կողմից սրբագործված տաճարում մատուցվում է անդրանիկ Սբ Պատարագ, որից հետո եկեղեցում կատարվում է անդրանիկ Սբ Մկրտությունը, այնուհետև կատարվում մատաղօրհնություն և տրվում սիրո ճաշ՝ տոնախմբությամբ ազգային երգ ու պարի[10]։

Վիրահայոց թեմ 

Վրաստանի հայկական պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրության կենտրոն

Եկեղեցու հիմնադրումը. Ծալկայի շրջանի Նարդևան գյուղի Սուրբ Սարգիս եկեղեցու վերաբերյալ հիմնական տեղեկությունները հաղորդում են Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցու Վրաստանի և Իմերեթի թեմի կոնսիստորիայի ֆոնդի արխիվային վավերագրերը: Մասնավորապես, ամենավաղ հիշատակությունը թվագրվում է 1839-1840 թվականներով: Նարդևան գյուղի Սուրբ Սարգիս եկեղեցու հիմնադրման նույնանման տեղեկություն է հաղորդվում նաև Վրաստանի ազգային արխիվում պահվող համապատասխան ֆոնդերում[1]: 1840 թվականի թեմի եկեղեցիների տեղեկագրի համաձայն` Սուրբ Սարգիս եկեղեցու ծխականների թիվը 334 էր[2], քահանա է հիշատակվում Տեր Մանուկ Սարգսյանը[3]: 1860-ական թվականներին եկեղեցին հիշատակվում է՝ որպես քարաշեն կառույց[4]: 1885 թվականին «Արձագանք» թերթում տպագրված «Ճանապարհորդական հիշատակարան»-ի հաղորդած տվյալներով, շրջանի հայկական եկեղեցիներում պահվող արծաթյա անոթեղենները և ավետարանները հայ գաղթականներն իրենց հետ բերել էին նախկին բնակավայրերից: Նարդևան գյուղի Սուրբ Սարգիս եկեղեցին ևս ունեցել է գրչագիր թղթյա Ավետարան` գրված Երզնկա քաղաքում հայոց ՌԽԱ թվին («ի' Հայրապետութեան Տեառն Դաւթի և յարքեպիսկոպոսութեան Երզնկայի Տեառն Ռոտակեսի»)[5]: Եկեղեցին ունեցել է նաև Ժամագիրք, Խորհրդատետր, Սիմեոնի փոքր Տոնացույց[6]:

Ճարտարապետություն․ Եկեղեցին եղել է կոփածո քարաշեն, թաղակապ կառույց` շրջապատված քարուկրյա պարսպով[7]: Տաճարը կառուցված է կարմիր տուֆից, պատկանում է բազիլիկ տիպին: Եկեղեցու արևելյան մասը կիսագետնափոր է: Ընդհանուր չափսերն են 12,01x9,54 մ: Մուտքը արևմուտքից է, որի վերևի հատվածը զարդանախշված է: Մուտքի անմիջապես վերևում առկա են երկու հայատառ արձանագրություններ[8]․

1. 2005. ՆՈՐՈՔԵՑ ՊԱՐՈՆ | ԳՐԻԳՈՐ ՄԵԼԹՈՆՅԱՆ. Ֆ. (Թարգմանություն, 2005. Վերականգնված պարոն Գրիգոր Մելտոնյան Ֆ. կողմից)։

2. ՅԻՇԱՏԱԿԵՆ ՍՈՒՐԲ ՍԱՐԳԻՍ ԵԿԵՂԵՑԻՍ | Ի ԳՈՒՂՆ ՆԱՐՏԻՎԱՆՆՈՒ ՀԱՍԱՐԱԿՈՒԹՅԱՆ [Ե] ՄԻ | ԿԳԴԵԼՈՆԵՐՆ Ի ԿԱՐՆԱ ՆՈՐՈՔԵՑԻՆ 1865 ԱՄԻ.

(Հիշատակ է Սբ Սարգիս եկեղեցիս ի գյուղն Նարդևանու հասարակության նորոգեցին 1865 ամի)[9]:

Ծխատեր քահանաներ.Նարդևան գյուղի Սուրբ Սարգիս եկեղեցու քահանաներից են եղել Հակոբ քհն. Մարտիրոսյանը[10], Թորոս քհն. Սնղճյանցը[11]: Քահանայագործել են 1860-1880-ական թվականներին:

Դպրոց. Նարդևան գյուղի մեկ սենյակից բաղկացած եկեղեցա-ծխական դպրոցը տեղակայված է եղել եկեղեցու գավթում[12]: Հետագայում փակվել է: 1906 թվականի դրությամբ գյուղը դպրոց չի ունեցել[13]:

Եկեղեցու վերանորոգություն. Խորհրդային տարիներին Նարդևան գյուղի Սուրբ Սարգիս եկեղեցին ևս փակվել է և վերածվել պահեստի: Համագյուղացիները վկայում են, որ եկեղեցու զանգը հանվել և որպես գույք հանձնվել է գյուղի դպրոցին, սակայն հետագայում համագյուղացիների ջանքերով այն հետ է վերադարձվել եկեղեցուն[14]: Հետխորհրդային տարիներին եկեղեցին մասնակի վերանորոգության է ենթարկվել գյուղի բնակիչների կողմից: Ներկայումս եկեղեցին գործում է և ծառայում ժողովրդի հոգևոր կարիքներին։

Վիրահայոց թեմ 

Վրաստանի հայկական պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրության կենտրոն

Բաթումիի Հայ Առաքելական Սուրբ Փրկիչ եկեղեցին կառուցվել է 1879 թվականին Տեր-Կոստանդին Տեր-Ստեփանյան քահանայի ջանքերով: Եկեղեցին սկզբնական շրջանում եղելէ փայտաշեն[1], սակայն այն շատ արագ քայքայվել է,և արդեն 1887 թվականին նոր եկեղեցու կառուցման անհրաժեշտություն է զգացվել: Տեղի ծխական քահանա Կոստանդին Տեր-Ստեփանյանի գլխավորությամբ հասարակության մի քանի հայտնի անձինք ձեռնամուխ են լինում եկեղեցու կառուցման համար անհրաժեշտ դրամական միջոցների հայթայթմանը: Արշակ Ծատուրյանի, Վասիլ Փարեմուզյանի, Ղազար Տեր-Ղազարյանի և Արշակ Շխիյանցի ջանքերով հավաքվում է մոտ 400 ռուբլի[2], սակայն նյութական միջոցների անբավարարության պատճառով շինարարական աշխատանքներն իրականացվում են մեծ ընդհատումներով [3] և տևում գրեթե քառորդ դար:

1891 թվականի դրությամբ նոր եկեղեցու շինությունը տակավին կիսաշեն էր և ծխականները հաճախում էին աղոթատան վերափոխված հասարակ մի տուն[4]: Նույն թվականին շինարարական աշխատանքները մեծ եռանդով վերսկսելու նախաձեռնություն է ցուցաբերում գնդապետ Գասպար Ստեփանյանցը[5]:1895 թվականին հրապարակված լրատվությունից հայտնի է դառնում, որ Բաթումիի հայոց եկեղեցին կիսաշեն էր. «...նոր փառաւոր եկեղեցու հիմքը վաղուց գցած է, պատերը մօտ մէկ արշին արդէն բարձրացած են, բայց ով գիտէ քանի տարի է, որ շինող չկայ...[6]» : 1898 թվականին կիսաշեն եկեղեցու շինարարությունը շարունակելու հույսը կապվում է բաքվաբնակ մեծահարուստ հայերի օժանդակության հետ: Բաթումին վերջինիս հետ ամուր առևտրական կապեր ուներ, ուստի որոշվում է համապատասխան միջոցներ հայթայթելու համար ծխատեր քահ. Մեսրոպ Մելյանին ուղարկել Բաքու[7]: Եկեղեցու շինարարությանը նյութական մեծ օժանդակություն է ցուցաբերում նաև հայտնի մեծահարուստ և ազգային բարերար Ալեքսանդր Մանթաշյանցը: Վերջապես 1899 թվականին եկեղեցու շինարարությունը մոտենում է ավարտին, որի վրա ծախսվում է 25 000 ռուբլի[8]: Բաթումիի Սուրբ Փրկիչ եկեղեցու նախագիծը կազմել է ավստրիացի ճարտարապետ Ռոբերտ Մարֆելդը:

1900 թվականի դեկտեմբերի 12-ի թիվ 1330 կոնդակով Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսն իր օրհնությունն է տալիս նորակառույց եկեղեցուն[9]: Նույն թվականի դեկտեմբերի 17-ին տեղի ունենալիք օծման արարողության կապակցությամբ հրավեր է ուղարկվում Մկրտիչ Խրիմյան Կաթողիկոսին[10]:

Ճարտարապետություն. Սուրբ Փրկիչ եկեղեցին կառուցված է այրված աղյուսից և պատկանում է խաչաձև գմբեթավոր ոճին: Արտաքին չափսերն են 9,61x6,5 մ: Գեղարվեստական և տարածական ոճը՝ խաչաձև է: Հարավային և հյուսիսային պատերը զարդարված են կիսաշրջանաձև դեկորներով: Շենքի անկյուններում կառուցվում են դեկորատիվ սյուներ, արևմուտքից ճակատային մասը շրջանաձև է: Եկեղեցին ունի երեք մուտքեր՝ հարավից, արևմուտքից և հյուսիսից: Կենտրոնական գմբեթը գտնվում է արևելյան կողմում: Ներքին պատերը սվաղված են և ներկված: Ձախակողմյան հատվածում տեղադրված է մկրտության ավազանը:

Եկեղեցին խորհրդային տարիներին.Բաթումիի Սուրբ Փրկիչ եկեղեցին փակվում է 1923 թվականի ապրիլի 26-ին. «...այսօր, ամսոյս 26-ին, առաւոտեան ժամի մօտաւորապէս 10-ին կառաւարութիւնը կնքեց հայոց Ս. Փրկիչ եկեղեցին: Պատճառը խորհուրդիս անյայտ է»[11]:

1930-1958–ական թվականներին եկեղեցու շենքը օգտագործվել է որպես կինովարձույթի պահեստ: 1959 թվականին խորհրդային իշխանությունները ցանկանում են քաղաքի, այսպես կոչված, բարեկարգման պատրվակով, քանդել եկեղեցու շենքը: Տեղի հայ բնակչությունը կազմակերպում է ստորագրահավաք և նամակ-դիմում հղում Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս Վազգեն Առաջինին՝ խնդրելով միջամտել և արգելք հանդիսանալ եկեղեցու փլմանը: Մայր Աթոռից Բաթումի են ժամանում հոգևորականներ Վահան եպս. Քալանթարյանը և Հովհաննես սարկավագը՝ Սբ Էջմիածնի գրավոր խնդրանքը փոխացնելու Աջարիայի Գերագույն Խորհրդի նախագահ Ալեքսանդր Թխիլիաշվիլուն: Եկեղեցին փակվում է, իսկ քաղաքային իշխանությունները բավարարվում են եկեղեցու մետաղյա պարիսպները քանդելով: Եկեղեցին ետին պլանում թողնելով՝ նրա աջ ու ձախ կողմերում բարձրահարկ շենքեր են կառուցվում: Ավելի ուշ, 1959-1991 թվականներին, այն ծառայում է իբրև աստղադիտարան:

Հետխորհրդային շրջան. 1992 թվականի մարտի 3-ին քաղվարչության որոշմամբ եկեղեցու շենքը փոխանցվում է Աջարիայի հայերի «Վերածնունդ» բարեգործական միությանը: Նույն թվականից տեղի հայության նյութական միջոցներով սկսվում են եկեղեցու վերանորոգության աշխատանքները, որն ավելի մեծ թափ է ստանում 1996-2000–ական թվականներին: Դրան հետևում է եկեղեցու վերաբացումըև նրա ամբողջական գործունեության ծավալումը[12]:

Բաթումիի Սուրբ Փրկիչ եկեղեցին իր ակտիվ գործունեությունն է դրսևորում Վիրահայոց թեմի առաջնորդ Տ. Վազգեն եպիսկոպոս Միրզախանյանի առաջնորդության առաջին իսկ տարիներից: 2007 թվականին բացվում է Բաթումիի Սուրբ Փրկիչ եկեղեցուն կից «Սբ Մեսրոպ Մաշտոց» կիրակնօրյա դպրոցը: 2009 թվականին եկեղեցուն կից հիմնվում է «Մեր ապագա» երիտասարդական կառույցը, իսկ 2012 թվականին` «Տիկնանց միությունը»:

2015 թվականին Վիրահայոց թեմի Առաջնորդի ղեկավարությամբ, ՀՀ Սփյուռքի նախարարության, Ջինիշյան հիշատակի հիմնադրամի, Սուրբ Փրկիչ եկեղեցու ծխական համայնքի և Վիրահայոց թեմի նյութական միջոցներով, Բաթումիում իր գործունեությունն է սկսում Ալեքսանդր Մանթաշյանցի անվան կրթության, մշակույթի և երիտասարդության կենտրոնը: Հիմնադրված կենտրոնը Վիրահայոց թեմի սեփականությունն է և Աջարիայի հայության շրջանում ծառայում է ազգային մշակույթի զարգացմանն ու հայկական ինքնության պահպանմանը[13]:

Վիրահայոց թեմ

Վրաստանի հայկական պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրության կենտրոն

Եկեղեցու հիմնադրումը. Վրաստանի Քվեմո-Քարթլիի մարզի Մառնեուլից 60 կմ հեռավորությամբ գտնվող Աղքյորփի գյուղի հայկական երկու եկեղեցիների մասին տեղեկություններ են հաղորդում ինչպես արխիվային վավերագրերն, այնպես էլ ժամանակի մամուլը:

Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցու Վրաստանի և Իմերեթի թեմի կոնսիստորիայի ֆոնդի արխիվային վավերագրերի հաղորդած տվյալների համաձայն` 1845-1846 թվականների դրությամբ գյուղն ունեցել է մեկ փայտաշեն ծխական եկեղեցի` Սուրբ Աստվածածին անվամբ, մեկ քահանա, ինչպես նաև մեկ գերեզմանատուն: Ծխականների թիվը նշվում է 135^[1]: 1866-1867 թվականների տեղեկագրում հիշատակվում է երկու եկեղեցի, երկու քահանա^[2]: 1857-1860 և 1911-1913 թվականների տեղեկագրերում գյուղի ծխական եկեղեցին հիշատակված է Սուրբ Գևորգ անվամբ^[3]: 1912 թվականին Սուրբ Գևորգ եկեղեցին անմխիթար վիճակում էր, ուստի տեղի հասարակությունը սեփական միջոցներով նախաձեռնում է եկեղեցու հիմնանորոգման աշխատանքները^[4]: Հիմնանորոգված եկեղեցին օծվում է 1913 թվականին Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ անվամբ^[5]:

1884 թվականին «Արձագանք» թերթում տպագրված «Ճանապարհորդական հիշատակարան»-ում գյուղի ծխական եկեղեցին բնութագրվում է որպես` հասարակ, քարաշեն և մթին (եկեղեցու անունը չի նշվում): Հոդվածագիրն ավելացնում է նաև, որ գյուղից 3 վերստ հեռավորության վրա գտնվող անտառապատ ձորում կա մի փառավոր վանք, որի շենքը խաչաձև է, ունի չորս սյուներ, արտաքուստ կառուցված է սրբատաշ քարով, իսկ ներքուստ աղյուսակերտ է: Տաճարի դռների և լուսամուտների արտաքին շրջանակները զարդարված են նկարներով, իսկ առկա հայկական արձանագրությունները փորված են, ուստի վերծանելը դժվար է: Հոդվածից պարզ է դառնում նաև, որ 1884 թվականի դրությամբ տաճարը գտնվել է իշխան Իվան Մելիքովի կալվածքում: Տաճարի հյուսիսային կողմում եղել են նաև երկու մատուռների ավերակներ[6]:

Ճարտարապետությունը: Սուրբ Աստվածածին եկեղեցի-մատուռը փոքր չափերի աղոթատուն է` կառուցված խճաքարերով և աղյուսով: Անկյուններում օգտագործվել են տաշած քարեր: Աղյուս կիրառվել է հարավային պատուհանի, արևմտյան ճակատի դռան և նույն ճակատամասի վերին շարքերում: Ընդհանուր չափսերն են 9,0x5,5 մ: Մուտքը արևմտյան կողմից է: Երկթեք տանիքը երեսապատված է թիթեղով (փայտյա տանիքը 2005 թվականին վերանորոգվել է Աղքյորփի գյուղի ծնունդ, ներկայումս Անգլիայում բնակվող Անահիտ Ավագյանի միջոցներով): Ներսում պատերը սվաղած են և սպիտակեցված: Խորանը արևելյան մասում է: Հյուսիսային պատին տեղակայված է մկրտության ավազանը, որի վերևում հայերեն արձանագրություն է արված. «ԱՇԽԱՏԱՍԻՐՈՒԹԵԱՄԲ ՇԻՆՎԷՑԱՒ ԶԱՅՍ ԽՈՐԱՆՍ ՄՕՍԷՍ ԱԹԱԲԷԳԵԱՆՑՍ»: Արևելյան պատին բացված է ուղղանկյունաձև մեկ պատուհան, ևս մեկը` հարավային պատին: Մատուռի մուտքի մոտ արձանագրություններով երկու տապանաքար կա. «Մոսես Աթաբեգյանցի և նրա տիկնոջ՝ Մարիամ Սիմոնյան-Աթաբեգյանցի»[7]:

Ծխատեր քահանաներ. Վրաստանի և Իմերեթի թեմի կոնսիստորիայի ֆոնդում պահպանվել են Աղքյորփի գյուղի ինչպես Սուրբ Աստվածածին, այնպես էլ Սուրբ Գևորգ կոչված եկեղեցիների չափաբերական մատյանները: Սուրբ Աստվածածին եկեղեցու քահանաներից են եղել Մկրտիչ քհն. Տեր-Վարդանյանը[8], Գրիգոր քհն. Միսկարյանցը[9]:

Եկեղեցին խորհրդային և հետխորհրդային տարիներին. Խորհրդային տարիներին Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին, ինչպես շատ ու շատ այլ եկեղեցիներ, փակվում և վերածվում է պահեստի: Գյուղի բնակիչների խնամքի և նախանձախնդրության շնորհիվ եկեղեցին կանգուն է մնում։ Հետագայում ժողովրդի կողմից եկեղեցին նորոգվում և իր դռներն է բացում հավատավոր ժողովրդի առջև: Մասնակի վերանորգվել է նաև 2005 թվականին և օրհնվել տեղի հոգևոր սպասավորների կողմից։

Վիրահայոց թեմ 

Վրաստանի հայկական պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրության կենտրոն

Մատուռի կառուցումը. Վրաստանի Քվեմո  Քարթլիի տարածաշրջանի Մառնեուլի շրջանի Կարմիր գյուղն ավելի քան 100 տարվա պատմություն ունի: Այն հայաբնակ է: Այստեղ հիմնականում բնակվում են Արևմտյան Հայաստանից տեղահանվածների ու փրկվածների սերունդները։ Այստեղ հայերը պահել ու պահպանել են իրենց լեզուն, հավատքը, ազգային արժեքները։ Ապրելով խորհրդային տարիների աստվածամերժման ժամանակաշրջանում՝ չեն ունեցել իրենց աղոթատեղին ու եկեղեցին, սակայն 2012 թվականին համայնքի բնակիչ Վիլիխան (Վիլիկ) Խաչատուրյանի նախաձեռնությամբ և համայնքի այլ անդամների ու Հայ Առաքելական Ուղղափառ Սուրբ Եկեղեցու Վիրահայոց թեմի Առաջնորդարանի աջակցությամբ, կառուցվեց Կարմիր գյուղի Սրբոց Ավետարանչաց աղոթատունը: 2012 թվականի հունիսի 2-ին, ձեռամբ Վիրահայոց թեմի առաջնորդ Գերաշնորհ Տեր Վազգեն եպիսկո­պոս Միրզախանյանի, կատարվեց նորակառույց աղոթատան օծման կարգը: Մատուռի օծման սրբազան արարողության ավարտին անդրանիկ Սուրբ Պատարագ մատուցեց Մառնեուլիի շրջա­նի հայության հոգևոր հովիվ Տեր Մովսես քահանա Աշուրյանր[1]:

Մատուռի համառոտ նկարագիր. Սրբոց Ավետարանչաց մատուռը ուղղանկյունաձև աղոթատուն է: Ընդհանուր չափսերն են 6.17x4.43մ: Ճակատային պատերը սվաղած են ցեմենտի լուծույթով: Կիսաշրջանաձև մուտքն արևմտյան կողմից է, որի վերևում ծածկոց կա: Երկթեք տանիքը երեսապատված է թիթեղով: Ներքին տարածքում պատերը սվաղած են: Արևելյան մասում՝ մեկ աստիճան բարձրության վրա, սուրբ սեղանն է, որի մեջ տուֆե խաչքար է քանդակված: Հյուսիսային պատին տեղակայված է մկրտության ավազանը[2]:

«Սրբոց Ավետարանչաց» մատուռը Մառնեուլիի շրջանի հայկական ութ համայնքների միակ գործող սրբավայրն է[3]: 2015 թվականին՝ Հայոց ցեղասպանության 100-րդ տարելիցին, Կարմիր գյուղում կանգնեցվեց Հայոց ցեղասպանության սրբադասված նահատակների հիշատակի խաչքար:

Հուշակոթողը կանգնեցվեց ծնունդով տեղացի, այժմ ռուսաստանաբնակ Դավիթ Դավթյանի, Գրիգորի Էլոյանի նախաձեռնությամբ և հովանավորությամբ։ Նրանց են միացել նաև ՌԴ տեղափոխված մի շարք կարմիրգյուղացիներ: Հիշատակի խաչքարի հանդիսավոր օծումը տեղի ունեցավ 2015 թվականի հունիսի 26-ին:

Կարմիր գյուղում կանգնեցված Հայոց ցեղասպանության սրբադասված նահատակների հիշատակի խաչքարը առաջինն է Քվեմո Քարթլիի տարածաշրջանի Մառնեուլիի հայաբնակ գյուղերի շրջանում[4]։

Վիրահայոց թեմ 

Վրաստանի հայկական պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրության կենտրոն

Եկեղեցու հիմնադրումը և վերանորոգություններ. Քվեմո-Քարթլի մարզի Մառնեուլիի շրջանի Մեծ Շուլավեր գյուղի Զագամեցոց կոչված թաղում գտնվող Սուրբ Աստվածածին եկեղեցու հիմնադրման ստույգ տարեթիվը հայտնի չէ: Պետք է նշել, որ համանուն եկեղեցու տեղում գտնվել է միջնադարից ավանդված կիսավեր եկեղեցի[1]: 1841-1842 թվականների դրությամբ պատրաստ էր նոր կառուցվելիք եկեղեցու պլանը և ֆասադը[2], իսկ արդեն 1844 թվականին թեմակալ առաջնորդ Սարգիս արքեպս. Ջալալյանցի ձեռամբ իրականացվեց նորակառույց եկեղեցու հիմնօրհնեքը[3]:

Հետագայում եկեղեցին բազմիցս ենթարկվեց վերանորոգումների: Մասնավորապես, հիմնանորոգման աշխատանքներ են ընթացել 1862-1864 թվականներին: Այդ վկայող արձանագրությունները պահպանվել են եկեղեցու հյուսիսային մուտքի բարավորին: 1879 թվականի դրությամբ, վթարային վիճակում էր հյուսիսային մուտքին կից գտնվող զանգակատունը[4], որի կառուցման աշխատանքներն ընթացան 1887 թվականին[5]: 19-րդ դարի վերջին և 20-րդ դարի սկզբին ևս իրականացվել են վերանորոգման աշխատանքներ[6]: 1913 թվականին Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին դարձյալ հիմնանորոգման կարիք ուներ, ուստի տեղի հասարակության և հոգևոր պաշտոյաների աջակցությամբ քայլեր են ձեռնարկվում այդ ուղղությամբ: 1916 թվականին հաջողվում է վերանորոգել եկեղեցու տանիքը և ներքին պատերը^[7]:

Եկեղեցին խորհրդային տարիներին. Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին գործել է մինչև 1920-ական թվականները: 1923 թվականին հաստատվել է եկեղեցու նորընտիր հոգաբարձության կազմը[8]: Այնուհետև այն փակվել և վերածվել է պահեստի: 1989-1990 թվականներին շուլավերցիները ձեռնարկել են եկեղեցու վերանորոգման աշխատանքներ: 1998 թվականին թեմակալ առաջնորդ Գևորգ արքեպս. Սերայդարյանը Սուրբ Աստվածածին եկեղեցու ծառայող է նշանակել Վահան Ասլամազյանին[9]:

Ճարտարապետություն. Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին անմշակ քարով, կրաշաղախով կառուցված, երեք զույգ սյուներով շինություն է: Ժամանակակիցների կողմից այն բնութագրվել է որպես հնաշեն, կամարակապ կառույց^[10]: Սյուներն ու թաղակիր կամարները սրբատաշ են: Ունի երկու մուտք՝ հյուսիսից և արևմուտքից: Նորոգումների արդյունքում ավելացվել է նաև կարմիր տուֆից վեղարաձև թմբուկ: Արևմտյան ճակտոնի գագաթին զանգակատունն է: Արտաքին չափսերն են 18,30 × 11,00 մ[11]:

Եկեղեցու տնտեսական դրություն. 1857-1860 թվականների թեմի եկեղեցիների տեղեկագրի համաձայն՝ Սուրբ Աստվածածին եկեղեցու մայր գումարը կազմել է մոտ 551 ռ. 89 կ. արծաթով^[12]: Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցու Վրաստանի և Իմերեթի թեմի կոնսիստորիայի ֆոնդում պահպանվում են նաև Սուրբ Աստվածածին եկեղեցու տնտեսական գործունեության վերաբերյալ արխիվային այլ վավերագրեր ևս: Համաձայն դրանց՝ եկեղեցին 1886 թվականի դրությամբ, զանազան եկեղեցական իրերից զատ ունեցել է նաև երկու խանութ և ուսումնարանի շինության համար նախատեսված կից հողատարածք ^[13]:

Ծխատեր քահանաներ. Ի տարբերություն մյուս գյուղերի՝ Մեծ Շուլավերում իր մեծության պատճառով հովվել են միանգամից մի քանի քահանաներ: Գյուղի ծխական քահանաներից են եղել Մովսես քհն. Տեր-Գրիգորյանը, Պողոս ավագ քհն. Իսահակյանը, Հովհաննես քհն. Մարտիրոսյանը, Իսահակ քհն. Ավետիսյանը, Մկրտիչ քհն. Տեր-Եղիազարյանցը[14]:

Դպրոց. Գյուղն ունեցել է ինչպես արական, այնպես էլ իգական ծխական ուսումնարան: 1890-ական թվականներին եկեղեցուն կից հողատարածքում կառուցվել է երկհարկանի ուսումնարան[15]: 1893 թվականին տեղի բնակիչ Սիմեոն Պառավյանի միջոցներով կառուցվել է նաև Գայանյան-Պառավյան օրիորդական ուսումնարանը[16]:

Այլ եկեղեցիներ և մատուռներ: Գյուղի մյուս՝ Սբ Պողոս-Պետրոս (Մեսրոպ) եկեղեցին, գտնվում է Ղարամուրադ թաղում: Եկեղեցու շինարարությունը սկսվել է 1839 թվականին, սակայն ընդհատվել է[17]: Այդ աշխատանքները վերսկսվել են միայն 1844 թվականին: 1885 թվականի դրությամբ եկեղեցու կառուցման աշխատանքները, անհրաժեշտ միջոցների բացակայության պատճառով, դեռևս ավարտուն տեսք չունեին[18]: Եկեղեցու կառուցումն ավարտվեց միայն 1887 թվականին:

Գյուղի հարավ-արևելյան կողմում` բլրի վրա, եղել են նաև Սուրբ Սարգիս անվամբ ուխտատեղի և Սուրբ Կիրակի կոչված մատուռ: Հարավ-արևմտյան կողմում գտնվել է Սիպտակշեն կոչված հին գյուղատեղին, որի մոտակայքում եղել է մի մատուռ և գերեզմանոց: Տապանաքարերին առկա են եղել նաև արձանագրություններ[19]:

Եկեղեցու վերաօծումը. 2013 թվականի դեկտեմբերի 21-ին, ձեռամբ Վիրահայոց թեմի առաջնորդ Գերաշնորհ Տեր Վազգեն եպիսկոպոս Միրզախանյանի և մասնակցությամբ Սամցխե-Ջավախքի և Ծալկայի ընդհանուր առաջնորդական փոխանորդ Տեր Բաբգէն վարդապետ Սալբիյանի և հոգևոր դասի ներկայացուցիչների, օծվեց Մառնեուլի շրջանի Շահումյան ավանի Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին: Տասնամյակների ընթացքում անմխիթար վիճակում հայտնված եկեղեցու վերանորոգությունը նախաձեռնեց և կազմակերպեց Վիրահայոց թեմը՝ Հրաչ և Վիտալի Մանասյանների և Միքայել Արաբաջյանի բարերարությամբ: Եկեղեցու օծումից հետո Տեր Հուսիկ քահանա Հարությունյանի կողմից մատուցվեց անդրանիկ Սուրբ Պատարագ:

Շահումյան ավանում բացի հայերից բնակվում են նաև ադրբեջանցիներ, վրացիներ, ռուսներ, հույներ, ուստի տեղի հայերի համար կարևոր էր ոչ միայն սեփական աղոթատեղի ունենալը, այլև մկրտվելու, պսակ անելու, Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցու կանոններով և ազգային ավանդույթներով ապրելու հնարավորություն ստանալը[20]:

Վիրահայոց թեմ 

Վրաստանի հայկական պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրության կենտրոն

Եկեղեցու հիմնադրումը. Շամշուլդա գյուղի Սուրբ Աստվածածին եկեղեցու վերաբերյալ տեղեկություններ են հաղորդում ինչպես Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցու Վրաստանի և Իմերեթի թեմի կոնսիստորիայի ֆոնդի արխիվային վավերագրերը, այնպես էլ ժամանակի մամուլը: Մասնավորապես, 1845-1846 թվականների թեմի եկեղեցիների տեղեկագրում առկա է հիշատակություն գյուղում գործող մեկ քարաշեն եկեղեցու վերաբերյալ, որը տվյալ պահին ունեցել է 219 ծխական և մեկ քահանա[1], իսկ 1857-1860 թվականների տեղեկագրում հիշատակվում է նաև եկեղեցու գերեզմանատունը[2]: Եկեղեցու հարավային պատի տակ պահպանված շիրմաքարի վրա արված արձանագրությունից (ԱՍՏ ԱՄՓՈՓԵԱԼ ԿԱՐ ՀԻՄՆԱԴԻՐ ՍՈՅՆ ԵԿԵՂԵՑՒՈՅ ՊԵՏՐՈՍ ՔԱՀԱՆԱՅ ԱՐԱՐԱՏԵԱՆՑ, Ի 1860 ԱՄԻ, Ի 10-Ն ՄԱՐՏԻ) պարզ է դառնում, որ այն հիմնադրվել է Պետրոս քահանա Արարատյանի ջանքերով:

19-րդ դարի 70-ական թվականներին եկեղեցին գտնվել է անմխիթար վիճակում[3]: «Ճանապարհորդական հիշատակարանի» հաղորդած տվյալների համաձայն` 1884 թվականի դրությամբ, գյուղում գործել է մեկ քարաշեն եկեղեցի: Արխիվային վավերագրերում Շամշուլդա գյուղի եկեղեցին հիշատակվում է Սուրբ Աստվածածին անվամբ[4]:

Ուխտատեղիներ. Շամշուլդա գյուղից 1.5 վերստ հեռավորության վրա գտնվել է փոքրիկ քարաշեն մատուռ` Սուրբ Աստվածածին անվամբ: Մատուռի կենտրոնում հայերեն արձանագրությամբ խաչքար է կանգնեցված եղել[5]: Ուխտատեղիից դեպի արևելք տարածվել են բազմաթիվ հին շինությունների ավերակներ, որոնց ծայրամասում բարձրացել է Շամշուլդայի հայտնի բերդը` կրաշաղախ ամուր կրկնապարիսպներով: Գյուղի մյուս կողմում գտնվել է մեկ այլ ուխտատեղի` Սուրբ Գևորգ անվամբ: Երկու ուխտատեղիներից ստացված եկամուտը հատկացվել է գյուղի ուսումնարանին[6]:

Ճարտարապետություն. Եկեղեցին կառուցված է տուֆից, պատկանում է դահլիճային տիպին: Եկեղեցու արտաքին չափսերն են 14,35×7մ: Մուտքը բացված է հարավային կողմից: Ներքին տարածքն իրենից մի մեծ դահլիճ է ներկայացնում: Պատերը սվաղած են և ներկած:

Ծխատեր քահանաներ. Շամշուլդա գյուղի Սուրբ Աստվածածին եկեղեցու քահանաներից են եղել Սարգիս քհն. Տեր-Գրիգորյանը[7], Կարապետ քհն. Տեր-Գրիգորյանը[8], Հովսեփ քհն. Արարատյանցը[9]: Քահանայագործել են 1860-1880-ական թվականներին: Տվյալները վերցված են եկեղեցու չափաբերական մատյաններից:

Դպրոց. 1878 թվականին «Մեղու Հայաստանի»-ի թղթակիցը գրում է, որ ինչպես Սոմխեթի (հայկական) մյուս գյուղերը, այնպես էլ Շամշուլդան զուրկ են ուսումնարանից[10], սակայն արդեն 1884 թվականի «Արձագանք» թերթի տվյալներով, գյուղի Սբ Աստվածածին և Սբ Գևորգ ուխտատեղիների եկամուտը հատկացվել է ուսումնարանին[11]: Այսինքն 1880-ական թվականներին գյուղն արդեն դպրոց ուներ: Հետագայում դպրոցը փակվել է: Տեղացիները դպրոցը վերաբացելու քայլեր են ձեռնարկել 1905-1906 թվականներին[12]:

Եկեղեցին խորհրդային և հետխորհրդային տարիներին. Խորհրդային տարիներին Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին, ինչպես շատ ու շատ այլ եկեղեցիներ, փակվում և վերածվում է պահեստի: Գյուղի բնակիչների կողմից տարիներ շարունակ տարած խնամքի շնորհիվ, եկեղեցին շարունակում է կանգուն մնալ։ Հետագայում Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին վերականգնվում է ռուսաստանաբնակ, նախկին շամշուլդեցի Գուրգեն Հովհաննիսյանի բարերարությամբ: 2008 թվականի փետրվարի 22-ին ձեռամբ Վիրահայոց թեմի առաջնորդ Գերաշնորհ Տեր Վազգեն եպիսկոպոս Միրզախանյանի, վերաօծվեց Շամշուլդա գյուղի Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին:

Վիրահայոց թեմ 

Վրաստանի հայկական պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրության կենտրոն

Սամղերեթ գյուղի Սուրբ Գևորգ (Սբ Նշան) եկեղեցին կառուցվել է միջնադարյան հայկական եկեղեցու տեղում և մասամբ նրա իսկ քարերով: Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցու Վրաստանի և Իմերեթի թեմի կոնսիստորիայի ֆոնդի արխիվային վավերագրերում Սամղերեթ գյուղում ծխական եկեղեցու առաջին հիշատակությանը հանդիպում ենք միայն 1857 թվականից: Այն հիշատակված է որպես փայտաշեն կառույց[1]: 1860-ական թվականների թեմի եկեղեցիների տեղեկագրում առկա է հիշատակություն գյուղում գործող երկու եկեղեցիների և երկու քահանաների մասին[2]:

Եկեղեցու առաջին նկարագրություններից մեկում նշված է. «...ունի զհոյակապ մատուռն յանուն սրբոյն Գէորգայ: Ի վերա որման եկեղեցւոյ գրի «Ես Բէկի շինեցի զեկեղեցիս վասն միաբանաց եկեղեցւոյն և սոքա ետուն ինձ երկու ժամ, թուին ՌԿԱ ...»[3]: Այլ աղբյուրներում ևս շեշտված է եկեղեցու հին կառույց լինելը: 1884 թվականին «Արձագանք» թերթում տպագրված «Ճանապարհորդական հիշատակարանի» տվյալներով, գյուղն ունեցել է փոքրիկ քարաշեն հնակառույց եկեղեցի: Հայ բնակիչների թիվը հիշատակվում է 20 տուն[4]:

1885-1886–ական թվականների մեկ այլ տեղեկագրում գյուղի եկեղեցին դարձյալ հիշատակված է Սուրբ Գևորգ անվամբ[5]:

Սուրբ Գևորգ եկեղեցու մուտքի բարավորին առկա հայերեն արձանագրության մասին տեղեկություններ է հաղորդում «Մեղու Հայաստանի» թղթակից Ալեքսանդր Արարատյանցը[6]:

1906 թվականի դրությամբ, Սուրբ Գևորգ եկեղեցու մայր գումարը կազմել է 33 ռ. 59 կ., ծխականների թիվը` 289[7]:

Խորհրդային տարիներին նորոգվել է եկեղեցու ծածկը: Ներկայումս առավելապես հայտնի է ոչ թե Սուրբ Գևորգ, ինչպես վկայված է բազմաթիվ վավերագրերում, այլ Սուրբ Նշան անվամբ:

Ճարտարապետությունը. Կառուցված է խառը տեսակի քարերից: Պատկանում է դահլիճի տիպին: Արտաքին չափսերն են 10,94×5,76 մ: Մուտքը բացված է հարավային կողմից: Ենթադրելի է, որ մեկ մուտք էլ ունեցել է արևմտյան կողմից: Ներքին պատերը մասամբ վերականգնված են: Շուրջը տարածվում է հայկական միջնադարյան գերեզմանոցը, ուր առկա են հայերեն արձանագրություններով գերեզմանաքարեր:

Քահանաները: Սուրբ Գևորգ եկեղեցու քահանաներից է եղել Սարգիս քհն. Տեր-Գրիգորյանը[8]:

Եկեղեցին խորհրդային և հետխորհրդային տարիներին. Խորհրդային տարիներին Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին, ինչպես շատ ու շատ այլ եկեղեցիներ, փակվում և վերածվում է պահեստի: Հետագայում գյուղի բնակիչների կողմից նախաձեռնվում են եկեղեցու մաքրման և բարեկարգման աշխատանքներ: Նրանց խնամքի և նախանձախնդրության շնորհիվ եկեղեցին կանգուն է մնում։ Ավելի ուշ, 2016 թվականին Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին ենթարկվում է վանդալիզմի և հայտնվում կիսախոնարհված վիճակում: Այժմ գյուղի բնակիչների ջանքերով իրականացվում են եկեղեցու վերականգման աշխատանքներ։

Վիրահայոց թեմ 

Վրաստանի հայկական պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրության կենտրոն

Եկեղեցու հիմնադրումը: Փոքր Դաղեթը կամ Դաղեթ-Խաչենը հայաբնակ գյուղ է Վրաստանի Թեթրիծղարոյի շրջանում՝ շրջկենտրոնից 3 կմ հարավ-արևելք: Գյուղը զբաղվում է հացահատիկային բույսերի մշակությամբ, այգեգործությամբ և անասնապահությամբ։ Այն հիմնադրել են Ղարաբաղի Խաչեն գավառից եկած հայերը՝ 1789 թվականին: Գյուղն իր շրջակայքում ունի գյուղատեղիներ, մատուռներ, գերեզմանոցներ, ինչպես նաև Սուրբ Աստվածածին անվամբ քարաշեն եկեղեցի[1], որը հիմնադրվել է 1863 թվականին կալվածատեր Քանանյանցի միջոցներով: Այդ փաստող շինարարական արձանագրության բովանդակությունն է. «Ի ՀԻՄԱՆԷ ՇԻՆԵԱՑ ԶՏԱՃԱՐՍ ԶԱՅՍ ԱՍՏՈՒԾՈՅ ՏԵՂՈՅՍ ԿԱԼՈՒԱԾԱՏԷՐ ԱԶՆՈՒԱԶԱՐՄ, ԿՈԼԼԷԺՍԿԻ ԱՍՍԵՍՈՐ ԶՕՀՐԱԲ ՅՈՎՍԷՓԱՅ ՈՐԴԻ ՔԱՆԱՆԵԱՆՑ Ի ԲԱՐԵՈՂՋՈՒԹԻՒՆ ԻՒՐ ԸՆՏԱՆԵԱՑ ԻՒՐՈՑ, ի 1863 ԱՄԻ Ի ԹԱԳԱՒՈՐՈՒԹԵԱՆ ԱՂԷՔՍԱՆԴՐԻ Բ-ի ԵՒ Ի ՀԱՅՐԱՊԵՏՈՒԹԵԱՆ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԻ ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ ՄԱՏԹԷՈՍԻ ԱՌԱՋԻՆԻ»[2]:

Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին հիշատակվում է նաև Վրաստանի և Իմերեթի թեմի կոնսիստորիայի ֆոնդի արխիվային վավերագրերում: Մասնավորապես եկեղեցու անունն առկա է թեմի եկեղեցիների ինչպես 1885-1886 թվականների[3], այնպես էլ 1907 թվականի տեղեկագրերում[4]:

Հավելենք, որ գյուղն ունեցել է նաև հոգևոր դպրոց և հոգաբարձություն:

Ճարտարապետություն. Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին կառուցված է տուֆից, պատկանում է երկթեք դահլիճի տիպին: Ընդհանուր չափերն են՝ 9,5x6,68 մ: Մուտքը հարավային կողմից է, որի վերևում՝ տուֆի մեջ զետեղված է խաչ, իսկ պատին՝ որմնախորշ: Երկթեք տանիքը երեսապատված է թիթեղյա ծածկով: Ներսում պատերը սվաղած են և ներկած: Առաստաղը կամարակապ է: Արևելյան մասում Սբ Խորանն է, որի աջ և ձախ կողմերում ավանդատներն են: Հյուսիսային պատին տեղադրված է մկրտության ավազանը[5]:

Եկեղեցին խորհրդային տարիներին. Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին փակվում և վերածվում է պահեստի: Գյուղի բնակիչների կողմից տարիներ շարունակ եկեղեցին մաքրվում և խնամվում է, ինչի շնորհիվ այն կանգուն է մնում, իսկ հետագայում՝ հիմնանորոգվում։

Եկեղեցու վերաօծումը. 2013 թվականի սեպտեմբերի 8-ին՝ Սուրբ Աստվածամոր ծննդյան տոնին, ձեռամբ Վիրահայոց թեմի առաջնորդ Գերաշնորհ Տեր Վազգեն եպիսկոպոս Միրզախանյանի, վերաօծվեց Վրաստանի Թեթրիծղարոյի շրջանի Փոքր Դաղեթի Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին: Այն վերանորոգվեց և հոգևոր ծառայության կոչվեց ծնունդով Դաղեթից, ռուսաստանաբնակ Արսեն Աղամիրյանի, Սեյրան Փերիխանյանի, Արտյոմ Առուշանյանի և Լևոն Կարախանյանի բարերարությամբ[6]:

Վիրահայոց թեմ 

Վրաստանի հայկական պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրության կենտրոն

Եկեղեցու հիմնադրումը. Ախալքալաքից 27 կմ հյուսիս-արևելք գտնվող Մոլիթ գյուղի Սուրբ Գևորգ եկեղեցին հիմնադրվել է 19-րդ դարի 60-ական թվականների կեսերին: Այդ մասին տեղեկություններ են հաղորդում Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցու Վրաստանի և Իմերեթի թեմի կոնսիստորիայի ֆոնդի արխիվային վավերագրերը: Եկեղեցին Սուրբ Գևորգ անվամբ հիշատակված է թեմի 1867 թվականի եկեղեցիների տեղեկագրում[1]: 1885 թվականի դրությամբ այն եղել է քարաշեն, փայտածածկ[2]:

Սուրբ Գևորգ եկեղեցին մեծապես տուժել է 1899 թվականի դեկտեմբերի 19-ի հայտնի երկրաշարժից[3]: Այն վերանորոգելու քայլեր են ձեռնարկվել 1903 թվականին[4]: 20-րդ դարի առաջին տասնամյակում եկեղեցու մայր գումարը կազմել է 17 ռ. 4 կ. արծաթով[5], ծխականների թիվը եղել է մոտ 368[6]:

Այժմ եկեղեցին կանգուն է:

Բացի Սուրբ Գևորգ եկեղեցուց, գյուղն ունեցել է նաև մեկ այլ եկեղեցի և միջնադարյան մատուռ: Առաջինս եղել է համակ սրբատաշ քարով կառուցված, թաղածածկ միանավ կառույց: Մատուռը գտնվել է գյուղի հյուսիսային բարձրադիր եզրին[7]:

Ճարտարապետությունը. Սուրբ Գևորգ եկեղեցին կառուցված է խառը տեսակի տուֆից: Պատկանում է դահլիճային տիպին: Արտաքին չափսերն են 14.2×9.38մ: Հյուսիսային և հարավային պատերին բացված են կիսաշրջանաձև պատուհաններ: Մուտքն արևմտյան կողմից է: Պատերը մասամբ ներկված են: Արևելյան կողմից` երկու աստիճան բարձրության վրա, խորանն է:

Քահանաները. Մոլիթ գյուղի Սուրբ Գևորգ եկեղեցու քահանաներից են եղել Ալեքսանդր քհն. Սիմոնյանցը[8], Գալուստ քհն. Տեր-Գալուստյանցը[9]: Քահանայագործել են 19-րդ դարի 60-70-ական թվականներին: Տվյալները վերցված են եկեղեցու չափաբերական մատյաններից:

Դպրոցը. Թեմի դպրոցների 1906 թվականի տեղեկագրում Մոլիթ գյուղի եկեղեցա-ծխական դպրոցի մասին տեղեկություններ գրանցված չեն[10]:

Վիրահայոց թեմ 

Վրաստանի հայկական պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրության կենտրոն

Եկեղեցու հիմնադրումը. Ախալքալաքից 30 կմ հյուսիս-արևելք գտնվող Տաբածղուր գյուղի Սուրբ Կարապետ եկեղեցու հիմնադրման ստույգ տարեթիվը հայտնի չէ: 1884 թվականին եկեղեցին հիշատակվում է որպես քարաշեն, փայտածածկ կառույց[1]: Հավանաբար կառուցվել է 19-րդ դարի 70-ական թվականներին: Ինչպես գավառի մյուս գյուղերի եկեղեցիները, այն ևս մեծապես տուժել է 1899 թվականի դեկտեմբերի 19-ի երկրաշարժից[2]: Ներկայումս կանգուն է:

Այլ եկեղեցիներ. Գյուղից 2.5 կմ հյուսիս՝ հին գյուղատեղիում, պահպանվում են համակ սրբատաշ քարով կառուցված, միանավ հորինվածքով կիսավեր եկեղեցիներ, որոնք թվագրվում են 13-14-րդ դարերով[3]:

Ճարտարապետությունը. Պատկանում է դահլիճային տիպին: Արտաքին չափերն են՝ 16.16×9.10մ: Մուտքը բացված է արևմտյան կողմից: Մուտքի բարավորին առկա է հայերեն արձանագրություն հետևյալ բովանդակությամբ` «ՍՈՒՐԲ ԿԱՐԱՊԵՏ ԵԿԵՂԵՑԻ | ՎԵՐԱԿԱՌՈՒՑՎԵՑ 2007 | ԲԱՐԵՐԱՐ | ՎԱՐԴԱՆ ԱՅՎԱԶՅԱՆ» (Սուրբ Կարապետ եկեղեցի | վերականգնվել 2007 | բարերար | Վարդան Այվազյան): Ներքին պատերը սվաղած են և ներկած:

Դպրոցը. Գյուղի դպրոցի բացման աշխատանքները սկսվել են 1912 թվականին: Նախաձեռնությունը պատկանել է ուսուցիչ Արշակ Գրիգորյանին և քահանա Արշակ Տեր-Գալստյանին[4]: Շինարարությունն ավարտվել է 1913 թվականին[5]:

Եկեղեցին խորհրդային և հետխորհրդային տարիներին. Խորհրդային տարիներին, մասնավորապես 1930-ական թվականներին, եկեղեցին փակվել և վերածվել է պահեստի: Հետխորհրդային տարիներին համագյուղացիների ջանքերով նախաձեռնվում են եկեղեցու մաքրման և բարեկարգման աշխատանքներ: Հետագայում բարերարների նյութական աջակցությամբ եկեղեցին հիմնանորոգվում է, իսկ 2007 թվականին օրհնվում տեղի հոգևոր հովվի կողմից։

Վիրահայոց թեմ 

Վրաստանի հայկական պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրության կենտրոն

Հիմնադրում և վերանորոգություններ. Նորաշեն Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին Հին Թիֆլիսի հանրահայտ ու նշանավոր հայկական եկեղեցիներից է: Այն գտնվում է Թբիլիսիի Մեյդան հրապարակի հարևանությամբ, ներկայիս Կոտե Աբխազի փողոցի (նախկին Լեսելիձե փողոց) № 41-ում, վրաց առաջնորդանիստ Սուրբ Սիոն և հունական Ջվարիս Մամա եկեղեցիների հարևանությամբ:

Ինչ վերաբերում է Նորաշեն անվանմանը, ապա եկեղեցին իր ամբողջ պատմական տարեգրությունում հիշատակվել է Սուրբ Աստվածածին և երբեք չի նշվել՝ «Աւետյաց Սուրբ Աստվածածին», ինչպես սխալմամբ գրել է Պ. Մուրադյանը^[1]: Հավանաբար, այս մտայնությունն էլ որոշ վրաց հոգևորականների համար հիմք է հանդիսացել շինությունն անվանել վրաց Խարեբա (թարգմանաբար՝ Ավետյաց) եկեղեցի, որը և վրաց եկեղեցու ծիսակարգով փորձել են օծել 1995թ. փետրվարի 15-ին:

Ըստ եկեղեցու հիմնադրման վերաբերյալ մեզ հասած արձանագրության` այն կառուցվել է 1507թ.^[2]:Նորաշեն Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին տարբեր ժամանակներում վերանորոգվել է ինչպես Թբիլիսիի հայ ազգաբնակչության ջանքերով, այնպես էլ մի շարք բարերարների մեկենասությունների շնորհիվ։Եկեղեցին մասնավորապեսվերանորոգվել է 1650, 1795, 1808, 1830-1835, 1857, 1897 թվականներին և անշուշտ վերանորոգություններ եղել են նաև հետագայում:

1650 թ. եկեղեցին հիմնովին վերանորոգվել է ջուղայեցի մեծատուն Խոջա Նազարի միջոցներով^[3]: Նորաշեն եկեղեցին մեծ չափով վնասվել ու ավերվել է 1795թ. Աղա-Մահմադ խանի ասպատակության ժամանակ: Ընդ որում, ավերածությունը այնքան մեծ է եղել, որ Նորաշեն եկեղեցու համայնքը Հովսեփ Խատինի միջոցով (նա հայտնի բանագնաց Ռաֆայել Դինբեկեանցի հայրն էր) դիմել է Մադրասի հայությանը՝ եկեղեցին վերանորոգելու համար հանգանակություն կազմակերպելու խնդրանքով: Պահպանվել է նաև Հովսեփի տված պարտուց գիրը, որով նա այդ գումարը պետք է հանձներ Նորաշեն եկեղեցու ավագերեց Տեր Առաքել Շմավոնյանին^[4]:

Նորաշեն Սուրբ Աստվածածին եկեղեցու հաջորդ նորոգությունը կատարվել է 1830-1835թթ., որի համար ծախսվել է շուրջ 11,563 ռ. գումար^[5]: Այդ նորոգությունից հետո՝ 1837թ., եկեղեցին նկարագրել է Էգնատի Իոսելիանին՝ նշելով այն որպես հայոց չորրորդ եկեղեցի^[6]: 1899թ. ներքին վերանորոգությունների ընդհանուր գումարը կազմել է 1154ռ.^[7] :

Ինչպես Թբիլիսիի հայկական մյուս եկեղեցիները, Նորաշենը ևս չի վրիպել Թբիլիսի այցելած մի շարք ճանապարհորդների ուշադրությունից: 1673թ. ֆրանսիացի Ժան Շարդենը Նորաշեն Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին թվարկել է հայկական գործող եկեղեցիների շարքում և նշել. «Նորաշեն կամ Նոր շինութիւն»^[8]: 1817թ. Թբիլիսի է այցելել իտալացի Ա. Նեգրին, իսկ 1824-30թթ.՝ նրա հայրենակից Մ. Մեդիչին, որոնք նույնպես, հիշատակելով քաղաքի հայկական եկեղեցիները, դրանց թվում նշել են նաև Նորաշեն Սուրբ Աստվածածինը^[9]: Այսպիսով` օտար ճանապարհորդները ևս հստակ նշել են Նորաշենի հայկական պատկանելության մասին:

Ճարտարապետություն. Նորաշեն Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին ճարտարա­պե­տական հորինվածքով պատկանում է գմբեթավոր բազիլիկ կառույցների տիպին: Աղոթասրահը (լայնության և երկարության հարաբերությունը 1:1,2) երկու զույգ հզոր գլանաձև մույթերով (1,55 մ տրամագծով) բաժանվում է երեք թաղածածկ նավերի: Շինության գմբեթը դրված է արևելյան մույթերի և ավագ խորանի անկյունների վրա: Ավանդատներն ուղղանկյուն են, առանց աբսիդների (խորանների): Արևմտյան ճակատի վրա՝ երկթեք տանիքին բարձրանում է թեթև, սյունազարդ զանգակատունը^[10]:Եկեղեցու որմնանկարները Հովնաթանյանների աշխատանքներն են:

Տնտեսական դրություն. Նորաշենի եկեղեցու տնտեսական դրության մասին տեղեկություններ են հաղորդում մի շարք արխիվային վավերագրեր: Հիշատակության է արժանի 1795-1807թթ. եկեղեցու ելքի և մուտքի հաշիվների մատյանը^[11]: 1837թ. կազմվել է Նորաշեն եկեղեցու շարժական և անշարժ գույքի ցուցակը, որում առկա են բազմաթիվ թանկարժեք զարդեր, անոթներ, տպագիր Ավետարաններ և այլն^[12]:Հիշատակման են արժանի նաև 1899թ. գույքացուցակում նշված երկու ձեռագրերը՝ Ավետարանը և Տաղարանը^[13]:

Հոգևորականներ. Ինչ վերաբերում է Նորաշենի հոգևորականությանը, ապա տեղեկությունները նրանց վերաբերյալ բազմաթիվ են: 18-րդ դարի վերջին Թբիլիսիում ճանաչված քահանաներից է եղել եկեղեցու միաբան Տեր Հակոբը^[14]: 19-րդ դարի 20-ական թվականների եկեղեցու միաբաններից են եղել Տեր Գևորգ Տեր-Ահարոնյանը, Տեր Հարություն Տեր-Սահակյանը^[15]: 20-րդ դարի սկզբին եկեղեցում քահանայագործել են Գևորգ ավագ քհն. Տերտերյանցը, Դավիթ քհն. Գիրգիդյանցը, Թադևոս քհն. Երվանդյանցը և Սարգիս քհն. Շիոյանցը^[16]:

Եկեղեցական-ծխական դպրոցներ. Նորաշենի ծխական արական դպրոցը հավանաբար բացվել է 1858թ.: 1873թ. դպրոցն ունեցել է 4 ուսուցիչ, 38 աշակերտ^[17]:

Հայ աղջիկների համար բացված հնագույն և նշանավոր դպրոցներից էր Նորաշենի Սուրբ Մարիամյան օրիորդաց ուսումնարանը: Հիմնադրվել է 1866 թ. հայ ականավոր մանկավարժ Խորեն Ստեփանեի կողմից^[18]: 1917թ. Նորաշեն եկեղեցու դպրոցն ունեցել է միջնակարգ աստիճան:

Խորհրդային և հետխորհրդային շրջան. Նորաշեն Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին, ինչպես Թբիլիսիի մյուս հայկական եկեղեցիները, խորհրդային առաջին տարիներին, հակակրոնական քաղաքականության շնորհիվ հայտնվում է փակման վտանգի առաջ: Այդ առթիվ 1925թ. հունիսի 24-ին, Նորաշենի եկեղեցական խորհրդի անդամները հայտարարություն են ուղղում Վրաստանի Հայոց Թեմական եկեղեցական խորհրդին. «Նորաշէն եկեղեցուն սպառնում է վտանգ: Քաղգործկոմը փողոցը լայնացնելու համար ցանկանում է եկեղեցու արևելեան պատը ամբողջապէս քանդել, որով ոչնչանում են խորանները, բեմը...»^[19]: Նույն թվականի հուլիսի 8-ին Նորաշենի եկեղեցական խորհուրդը դարձյալ դիմում է Վրաստանի Հայոց Թեմական եկեղեցական խորհրդին՝ եկեղեցին քանդելու վտանգից ազատելու խնդրով^[20]: Արդյունքում, 1933 թվականի դեկտեմբերի 22-ին եկեղեցին փակվում է^[21]: 1972թ. եկեղեցում տեղակայված էր Վրացական ԽՍՀ ԳԱ գիտական գրադարանը^[22]:

2008թ. մայիսին Վրաց Ուղղափառ Եկեղեցին որոշում է Սուրբ Նորաշեն հայկական եկեղեցին և նրա հարակից տարածքը պարսպապատելու նպատակով կառուցել մետաղյա պարիսպ՝ ներառելով Վրաց Ուղղափառ Եկեղեցուն բնորոշ կրոնական էլեմենտներ: Այդ առիթով իր մտահոգությունն է հայտնում Վիրահայոց թեմը, սակայն ապարդյուն^[23]: 2014թ. Վրաստանի Մշակութային ժառանգության պահպանության ազգային գործակալությունը տալիս է եկեղեցու վերանորոգման աշխատանքների իրագործման թույլատվության վկայական: Վերանորոգման աշխատանքներն իրականացվում են Վրաստանի պատմական հուշարձանների պահպանության հիմնադրամի ֆինանսավորմամբ: 2015-2016թթ. Նորաշեն եկեղեցու ամրապնդման նպատակով անցկացվում են անհետաձգելի ինժեներական և կոնստրուկտիվ վերականգնման աշխատանքներ: Տաճարի գմբեթը, ճակատը, որմնա­խարիսխը մշակվում են բարձր ճնշման ավազ-շիթային մեթոդով: Տեղադրվում են նոր դռներ և պատուհաներ, եկեղեցու տարածք են վերադարձվում գերեզմանաքարերը:

Եկեղեցու հիմնադրումև վերանորոգություններ. Թբիլիսիի Գելաթիի (նախկինում Իորսկայա փողոց) №13 հասցեում^[1]է գտնվումՍբ Մինաս եկեղեցին: Վրաց հետազոտողներից եկեղեցու կառուցման վերաբերյալ արժեքա վոր տեղեկություններ է հաղորդում Էգն. Իոսելիանին` փաստելով եկեղեցու հայկական լինելը^[2]: Ըստ Լ. Մելիքսեթ-Բեկի եկեղեցին հիմնադրվել է հավլաբարցիների միջոցներով և անվանվել հանուն Սուրբ Մինաս Վկայի^[3]: Թե´ հայ և թե´ վրաց հետազոտողները եկեղեցու հիմնադրման տարեթիվ են համարում 1790 թվականը:

19-20-րդ դարերում Սբ Մինաս եկեղեցին մի քանի անգամ ենթարկվել է վերանորո­գությունների և հիմնանորոգման: Առաջին վերանորոգությունն իրականացվել է 1811 թվականին^[4]: Հիմնավորապես վերակառուցվել է 1880-ական թվականներին: Նոր եկեղեցին կրկնում էր հին եկեղեցու աղյուսաշեն փայտածածկ հորինվածքը^[5]: Հիմնովին վերա­կառուցված եկեղեցին օծվում է 1883 թվականի հունվարի 2-ին^[6]: 20-րդ դարի սկզբին քայլեր ձեռնարկվեցին նաև եկեղեցու պարսպի և կից երկհարկանի շինության կառուցման ուղղությամբ^[7]:

Ճարտարապետություն: Սբ Մինաս եկեղեցին ուշ միջնադարի հայկական ճարտարա­պետությանը բնորոշ եռանավ բազիլիկա է` երկու զույգ մույթերով, երկու կողմերում ուղղանկյուն ավանդատներով, կիսաշրջանաձև աբսիդով<sup>[8]</sup>: Եկեղեցին ընդգրկում էր փողոցի ողջ երկայնքը: Ընդարձակ դահլիճը ծածկված է եղել փայտե կամարով` երեսպատված երկթեք թիթեղյա թերթերով: Ներկայումս փայտյա ծածկը ամբողջությամբ փլված է: Արևելյան և արևմտյան ճակատամասերը ճակտոններ չունեն և ամբողջական շինությունն ավելի շատ աշխարհիկ շինություն է հիշեցնում: Եկեղեցու ներքին տարածքը բավականին մեծ է եղել: Այն բացի արևելյան կողմից, մյուս երեք կողմերից ունեցել է մուտքեր, որոնք եղել են բավական լայն ու բարձր: Ունեցել է նաև ընդարձակ պատուհաններ: Ճակատամասերը խիստ համաչափ են: Արևելյան կողմից եկեղեցու վրա ներկայումս կառուցված է երկար պահեստարան, որը ծածկում է արևելյան պատուհանները: Կցված կառույցի վերևում երևում է պատուհանի կամարի սկիզբը: Պահեստ է կառուցվել նաև արևմտյան ճակատամասին^[9]:

Քահանաներ և երեսփոխաններ. 19-րդ դարի 20-ական թվականներին Սբ Մինաս եկեղեցում քահանայագործել է Տեր-Հովհաննես ավագ քհն. Աստվածատուրյանը^[10]: Եկեղեցու միաբան քահանաներից են եղել նաև Զաքարիա Տեր-Դավթյանը^[11], Ղազարոս քհն. Հովսեփյանցը^[12], Գևորգ քհն. Տեր-Հովհաննիսյանը^[13], Արիստակես քհն. Բենքլեանցը^[14]:

1817 թ. Սբ Մինաս եկեղեցու երեսփոխ է հիշատակվում պարոն Գրիգորը: Պահպանվել է նաև նրա հաշվեմատյանը^[15]: 20-րդ դարի սկզբի երեսփոխաններից են եղել Նազար Ափյանցը^[16], Հովհաննես Մկրտչի Ավագյանը^[17], Պողոս Քաթանյանցը^[18], Սեդրակ Բարսեղյանը^[19]:

Եկեղեցական կալվածքներ. Հայ Առաքելական Եկեղեցու Վրաստանի և Իմերեթի թեմի եկեղեցիների 1838 թվականի կալվածքների տեղեկագրում առկա է հիշատակություն Սբ Մինաս եկեղեցու շարժական և անշարժ կալվածքների մասին: Զանազան եկեղեցական իրերից զատ այն ունեցել է նաև վարձակալման տրված սենյակներ, եկեղեցուն կից հողատարածքներ^[20]: 20-րդ դարի սկզբին եկեղեցուն են պատկանել ինչպես Շիրազխանա կոչված փողոցում գտնվող երկու խանութները, այնպես էլ նրա բակում գտնվող ուսումնարանի շինությանը կից մի խանութ^[21]: Հայտնի է նաև, որ Դավիթ Իզմիրյանցը եկեղեցուն է կտակել որոշ կալվածքներ^[22]: Բացի Իզմիրյանցից, նվիրաբերություն է կատարել նաև Ղազար Ափյանցը: Մասնավորապես, 1900 թվականին նա եկեղեցուն է նվիրել Հավլաբարի 7-րդ տեղամասում գտնվող 1450 ռուբլի արժողությամբ միահարկ շինություն կից բակով: Այն զբաղեցրել է մոտ 54, 23 քառ. սաժեն հողատարածք^[23]:

Դպրոց. Սբ Մինաս եկեղեցուն կից ծխական դպրոցի բացման վերաբերյալ արխիվային վավերագրերը տեղեկություններ են հաղորդում սկսած 19-րդ դարի 60-ական թվականներից: Մասնավորապես, 1860-1862 թվականներին Սբ Մինաս եկեղեցու գավթում կառուցվել են նոր սենյակներ, որոնցից մեկն էլ օգտագործվել է ուսումնական նպատակներով^[24]: Հետագայում՝ 1872 թվականին, Մակար արքեպիսկոպոսի տնօրինությամբ Սբ Մինաս եկեղեցուն կից բացվում է Մարիամյան օրիորդական ուսումնարանի մասնաճյուղ^[25]: 1870-ական թվականների վերջին եկեղեցուն կից բացվել է նաև հայտնի Իզմիրյան դպրոցը^[26]:

Եկեղեցին խորհրդային և հետխորհրդային տարիներին. Եկեղեցու հանդեպ բոլշևիկների վարած հակաեկեղեցական ու հակակրոնական քաղաքականությունը, հալածանքներն ու բռնաճնշումները ակնհայտ իրենց դրսևորումը գտան 1920-1930-ական թվականներին: 1924 թվականին Թիֆլիսի կենտգործկոմի որոշմամբ Սբ Մինաս եկեղեցին հատկացվեց Հավլաբարի շրջկոմին` այնտեղ շրջանային ակումբ բացելու նպատակով^[27]: Հետագայում եկեղեցու շենքը գործածվեց՝ որպես կարի արտադրամաս, 1990-ական թվականների կեսերից այն ամայի էր:

2007 թվականի հոկտեմբերի 1-ին Սբ Մինաս եկեղեցուն տրվեց պատմական հուշարձանի կարգավիճակ, սակայն այն ոչնչով չնպաստեց եկեղեցու պահպանման գործին: Այդ առնչությամբ Վիրահայոց թեմը բազմաթիվ նամակներ է հղել պատկան մարմիններին, սակայն ոչ մի փոփոխություն: 2009 թվականին, ապա նաև 2011, 2012, 2015 թվականներին Վիրահայոց թեմըբազմաթիվ ահազանգող նամակներով Վրաստանի պատկան մարմիններին ներկայացրել է Սբ Մինաս և այլ եկեղեցիների վիճակը, սակայն ոչ մի փոփոխություն: 2014 թ. սեպտեմբերի 19-ին անձրևների պատճառով քանդվեց եկեղեցու տանիքը, որը վերանորոգելու փոխարեն քաղաքապետարանը ամբողջությամբ եկեղեցին ազատեց տանիքից^[28]: Այն ցանկապատված չէ, և վերջին տարիներին եկեղեցու տարածքի համար վեճեր են ծագել եկեղեցու հարևանությամբ ապրող բնակիչների միջև: Եկեղեցու հարակից տարածքը սեփականաշնորհվել է մասնավոր անձի կողմից: Եկեղեցու տարածքում սկսել են կառուցվել մասնավոր շինություններ: