მეიდნის „სურბ გევორგი“ თბილისის უძველესი სომხური ეკლესიებიდან ერთ-ერთია[1], რომელიც ხანგრძლივი დროის განმავლობაში ქალაქის სომხური სათვისტომოს მთავარი ეკლესია იყო, და ამჟამადაც საქართველოში სომეხთა ეპარქიის საკათედრო ტაძარია. შუა საუკუნეების პირველ წყაროებში მოხსენიებულია, როგორც კათოლიკე სურბ ასტვაწაწინ და გევორგ ზორავარი. მოგვიანებით, ადგილმდებარეობის გამო, ცნობილ მოედანზე მდებარეობის გარემოების გათვალისწინებით, მას ეწოდებოდა მეიდნის სურბ გევორგი ანბერდი მეწ ეკეღეცი [2].

ეკლესიის დაფუძნების თარიღად აღინიშნება 631 წელი[3], მაგრამ ასევე არსებობს 1251 წელს დაარსების ვერსია[4]. მე-13 საუკუნეში აგების ვერსია მკვლევარებმა მიმოქცევაში შემოიტანეს ეკლესიის კედელზე ძველად არსებული, მაგრამ რომელიც ამჟამად არ არის შემონახული, სმაშენებლო ჩანაწერისა და ჰოვჰანეს ერზენკაცუს გადმოცემული ცნობების საფუძველზე. ამათ თანახმად იგი ააგო უმექ იშხანმა [5] 1251 წელს.

პროფ. ლ. მელიქსეთ-ბეკი გულისხმობს ასევე იმ ფაქტს, რომ 1284 წელს ცნობილმა მწაერალმა, ფილოსოფოსმა ვარდაპეტ ერზნკაციმ (პლუზმა) თავისი ცნობილი სიტყვა «Յաղագս երկնային շարժմանց» წარმოთქვა ზუსტად სურბ გევორგ ეკლესიაში და დიდი მოწონება დაიმსახურა უმექ იშხანის უმცროსი შვილის, ვახტანგის მხრიდან, და მისივე თხოვნით დაწერა ეს სიტყვით გამოსვლა, რომლის შესავალში ერზნკაცი ამბობს: .«Ի թվին ՉԼԳ պատահեաց գալ ի կողմանս աստուածապահ թագաւորութեանս աշխարհիս վրաց, ի հռչակաւոր և ի մեծ ի մայրաքաղաքն ի Տփխիս, Փայտակարան կոչեցեալ ի գիրս պատմողաց: Եւ հանդիպեցաւ խօսել մեզ բանս քարոզութեան ի դուռն եկեղեցւոյն մեծապատիւ և խոհեմամիտ և մեծ իշխան հայոց՝ պարոն Քարիմատինին: Զոր շինեալ էր աստուածասէր և բարի հոգի հայր նորա պարոն Ումեկն»:

ნათელია, რომ ჩვენს მეცნიერებს აქვთ საფუძველი დაეყრდნონ გავლენიან ეზრნკაცის ნათქვამს, რადგანა ეზრნკაცი თვითონ იყო მომსწრე უმექ იშხანის მემკვიდრეებს, რომლებსაც შეეძლოთ სწორი ინფორმაცია მიეწოდებინათ ეკლესიის „აგების“ შესახებ.

არსებითად ეკლესიის დაარსების თარიღი მერყეობს მე-7-მე-13 საუკუნეების საზღვრებში:Tbilisi meidani surb gevorg 1

არქიტექტურა: ეკლესია მიეკუთვნება სომხეთში მე-7 საუკუნიდან გავრცელებულ (ზოვუნი, პტღნი, არუჭ) გუმბათიანი დარბაზის ტიპს, რომლის გუმბათი ოთხ მყარ საბჯენზე დგას.

მეიდნის, სურბ გევორგის ეკლესია, მთლიანად აგურისგანაა ნაგები, მაგრამ მისი საძირკველი და კედლების პირველი მწკრივი დიდი პოლირებული ქვებითაა ნაშენები. ეკლესიის მთავარი საკურთხევლის ორ მხარეს ორსართულიანი წყვილი ეკვდერია, რომელთა ზედა სართულების შესასვლელები საკურთხეველშია განლაგებული. შენობას ორი შესასვლელი აქვს - დასავლეთიდან და ჩრდილოეთიდან[6] ფრესკები: სურბ გევორქ ეკლესია გამოირჩევა თავისი ფრესკებით, რომელთაგან უძველესები მიეკუთვნებიან მე-14-მე-15 საუკუნეებს. ტაძრის კედლები მოხატულია ძველი აღთქმის ისტორიით, რომლებიც მიეკუთვნება ჰოვნათანიან მხტვრების ტომს. უფრო გვიანი პერიოდის ფრესკები Tbilisi meidani surb gevorg 2 დახატა მე-20 საუკუნის დასაწყისის ცნობილმა მხატვარმა გევორგ ბაბაჯანიანმა.

ფრესკებისა და იკონოსტასის (კანკელი) აღდგენას განსაკუთრებული ყურადღება დაეთმო სურბ გევორქ ეკლესიის 2013-2015 წლების მთლიანი რეაბილიტაციის დროს[7]:

კალიგრაფია: შუა საუკუნეების სომხურ მონასტრებთან და მთელ რიგ ეკლესიებთან მოქმედებდა კალიგრაფიული სკოლები. მათ შორის იყო, აგრეთვე, თბილისის სურბ გევორგის ეკლესია, რომლის შესახებ უამრავი ცნობაა დაცული მრავალი ხელნაწერის ანდერძებში. სურბ გევორგის კალიგრაფიული სკოლის პირველი ცნობილი ხელნაწერი მე-14 საუკუნის სახარებაა (ვენეცია, მხითარიანთა წიგნთსაცავი, ხელნ. 109) [8].

ეკლესიის ეზოში არსებული საფლავები: წმ. გევორგის ეკლესია ცნობილია აგრეთვე იმით, რომ მის ეზოში დასაფლავებულნი არიან სხვადასხვა პერიოდში მოღვაწე ცნობილი საზოგადო   და პოლიტიკური მოღვაწეები, მაგრამ შუა საუკუნეების საფლავები დღემდე არ არის შემონახული.

უახლოეს პერიოდში აქ დაკრძალულთაგან ყველაზე თვალსაჩინო მოღვაწე არა მხოლოდ სომხურ, არამედ, ქართულ საზოგადოებაში დიდად აღიარებული, ცნობილი აშუღი-პოეტი, რომელიც წერდა სამ ენაზე (სომხურად, ქართულად, სპარსულად), ერეკლე მეფის კარის მომღერალი, საიათ-ნოვაა (1722-1795). საიათ-ნოვას საფლავის გვერდზე განისვენებს, ცნობილი მხატვარის, გევორგ ბაბაჯანიანის [9] ცხედარი.თბილისის სომხური, ყოფილი ვანქის საკათედრო ტაძრის ეზოდან (განადგურებულ იქნა 1930-იანი წლების ბოლოს) წმ. გევორგის ეკლესიის Tbilisi meidani surb gevorg 3 ეზოში გადმოასვენეს და აქ დაკრძალეს რუსული არმიის ცნობილი სომეხი მეთაურების - კომსი მიქაელ ლორის-მელიქოვის (1824-1888), ჰოვანეს (ივან) ლაზარევის (1820-1879), არშაკ ტერ-ღუკასოვის (1819-1881) და ბეჰბუთ შელკოვნიკოვის (1837-1878) ნეშტები. აქ არიან დაკრძალულნი, აგრეთვე, დიდებულთა გვარის წარმომადგენლები და სასულიერო და კულტურის სფეროში ღვაწლის მქონე პირები.

უკანასკნელ პერიოდში ეკლესიის ეზოში დაკრძალულ იქნა საქართველოში 1972-2002 წწ. სომეხთა ეპარქიის წინამძღვარი, არქეპისკოპოსი, გევორგ სეირადარიანი.

კაპიტალური რემონტი: თბილისის წმინდა გევორგმა, რომელიც არა მხოლოდ საქართველოს სომეხთა ეპარქიის საკათედრო ტაძარია, არამედ ამ ქალაქში სომეხი ერის საუკუნოვანი ცხოვრების მრავლისმთქმელი მოწმე, 21-ე საუკუნემდე მრავალი განსაცდელის გავლით მოაღწია. წლების განმავლობაში შენობა საგრძნობლად დაზიანებული იყო, ჩრდილოეთისა და სამხრეთის ზემოდან ქვემოთ გაბზარული კედლებით, ჩამოშლილი სახურავით და ა.შ.

2012-2015–იან წლებში საქართველოს სომეხთა ეპარქიის წინამძღვრის, ეპისკოპოს, ვაზგენ მირზახანიანის და ცნობილი ბიზნესმენისა და ქველმოქმედის, რუბენ ვარდანიანის ინიციატივით შეიქმნა, სურბ გევორგის ეკლესიის რესტავრაციის ფონდი, რომელშიც მონაწილეობა მიიღო რამდენიმე ქველმოქმედმა.ფონდის სახსრებით განხორციელდა ეკლესიის რეაბილიტაცია და მისი ფრესკების აღდგენა.

ჯერ შესწავლილ იქნა ეკლესიის ფრესკები, სომხეთის ფრესკების სარესტავრაციო სამეცნიერო-კვლევითი ცენტრის (ხელმძღვანელი - არჟანიკ ჰოვანისიანი) და იტალიელი რესტავრატორის, ფროფესორ ფაბრიციო იაკობინის მიერ. ძირითადი სამშენებლო სამუშაოები განხორციელებულ იქნა სპეციალიზირებული ქართული ორგანიზაციის მიერ (შპს მღვიმე). სამშენებლო სამუშაოების პარალელურად შესრულებულ იქნა აგრეთვე ფრესკების ფართომასშტაბიანი რესტავრაცია, რომლის განმავლობაშიც აღმოჩენილ იქნა მნიშვნელოვანი რაოდენობის ახალი გამოსახულებები.გარემონტდა აგრეთვე იკონოსტასი (კანკელი).ამ ფრესკის ერთ-ერთი თავისებურება ის არის, რომ მე-17 საუკუნიდან დაწყებული იგი რამდენიმეჯერ მოიხატა, ზოგჯერ კი იფარებოდა ბათქაშის ახალი ფენებით[10]. ფრესკების გაწმენდის შედეგად, გამოჩნდა ახალი სურათები, რომლებიც მანამდე უცნობი იყო: მამა ღმერთი, თორმეტი მოციქული, ოთხი მხარობელი, რომლებიც გუმბათის ქვედა ნაწილშია[11].

ამით, შესაძლებელი გახდა ერთიანობაში და ნათლად აღიქვას ეკლესიის შიდა ინტერიერის საერთო სისტემა.

ხელახლა კურთხევა: ეკლესიას კაპიტალური რემონტი ჩაუტარდა 2013-2015-იან წლებში, სომხური სამოციქულო ეკლესიის, საქართველოს სომეხთა ეპარქიის წინამძღვრის, მისი ყოვლადუსამღვდლოესობა ეპისკოპოსი, ვაზგენ მირზახანიანის ინიციატივით, ცნობილი ბიზნესმენის, რუბენ ვარდანიანის, საქართველოს ყოფილი პრემიერ მინისტრის, ბიძინა ივანიშვილის და სხვების მხარდაჭერით [12].

2015 წლის 31 ოქტომბერს, შესრულებული საპატრიარქო ვიზიტის დროს, ყოველთა სომეხთა კათოლიკოს-პატრიარქის, უწმინდესისა და უნეტარესის, გარეგინ მეორის საპატიო მონაწილეობით და სომხეთის რესპუბლიკის პრეზიდენტის თანდასწრებით შესრულდა თბილისის, სურბ გევორგ საკათედრო ტაძრის ხელახლა კურთხევის ცერემონიალი.

საქართველოს სომეხთა ეპარქია

საქართველოს სომხური ისტორიული და კულტურული მემკვიდრეობის შესწავლის ცენტრი

ეკლესიის აგება: თბილისის სურბ ეჯმიაწინ ეკლესია მშვენიერი არქიტექტურული ნაგებობაა, აშენებული ჯერ კიდევ 1805 წელს, ვაღარშაპატელი ოსტატების ხელებით და თბილისელების სახსრებით. ეკლესიის მთელი ისტორია მოწმობს იმაზე, რომ ის ყოველთვის იყო მორწმუნე სომეხთა ყურადღების ცენტრში და მზრუნველობის ქვეშ, რაზეც მოწმობს საკმაოდ ხშირად ჩატარებული სარეაბილიტაციო სამუშაოები (1845, 1854, 1884, 1898, 1900, 1912, 1944):

თბილისის ცენტრალურ, ავტორიტეტულ და სომხებით დასახლებულ ავლაბრის უბანში მდებარე ეჯმიაწნეცოც სურბ გევორგ ეკლესიის (ამჟამად: სურ ბეჯმიაწინის) აგების და შემდგომი სარეაბილიტაციო სამუშაოების შესახებ შემონახულია, როგორც საარქივო დოკუმენტები და პირველწყაროები, ასევე ეკლესიის კედლებზე არსებული ჩანაწერები.   კერძოდ, ეკლესიის აგების შესახებ, ცნობებს გვაწვდის, 1815 წელს შედგენილი და ნერსეს აშტარაკელისთვის წარდგენილი ტერ-ჰოვჰანეს მღვ. მარტიროსოვის მოხსენება და ეგნატე იოსელიანის მიერ 1837 წელს შედგენილი თბილისის ეკლესიების აღწერა.დაარსების სავარაუდო თარიღად ითვლება 1805/1806 წელი, რომლის შესახებ წერს პროფ. ლ. მელიქსედეკ-ბეკი „ქართული წყაროები სომხეთისა და სომხების შესახებ“ ნამუშევარში[1]:

არქიტექტურა: ეკლესია აგებულია აგურით, რომლის გუმბათოვანი საბჯენები ცილინდრის ფორმისაა, ხოლო, მართკუთხა ფორმის ეკვდერებიდან ჩრდილოეთით მდებარეს აქვს კარი საკურთხველისკენ, მაგრამ მათი მეორე სართული არ იღება დარბაზისკენ და ფაქტობრივად სამალავია. დასავლეთის კარი (ეკელსიას შესასვლელები აქვს ასევე ჩრდილოეთიდან და სამხრეთიდან) იღება ერთ მართკუთხა შესასვლელში, რომელიც შენობის საერთო ფართბოს გარეთაა. გრძივი კედლების ფანჯრები საკმაოდ დიდია (სიგანე შიგნიდან 1,5 მ). არის ასევე მრგვალი ფანჯრები და სარკმელები, ხოლო აღმოსავლეთის ფასადი, გაფორმებულია არქიტექტურული გეგმის ნახევარწრის ფორმის წყვილი სარკმელებით[2].

რეაბილიტაციები მე-19 საუკუნესა და მე-20 საუკუნის დასაწყისში: ე. იოსელიანის მიერ შედგენილი თბილისის ეკლესიების აღწერის მიხედვით, 1837 წელს ეკლესიის შენობა ხით გადახურული მართკუთხა ნაგებობა იყო, გუმბათის გარეშე და პატარა სამრეკლოთი[3]: მთლიანი რეკონსტრუქციის პროექტი შეადგინეს 1845 წელს.ამ საქმისთვის მოწვეული გამოცდილი ხელოსნების გადმოცემის თანახმად, ძველის ადგილას ასაშენებელი ახალი ეკლესიის ხარჯი შეადგენს,დაახლოებით, 20,000 რუბლს.1846 წლის რეკონსტრუქციის შედეგად, ეკლესიამ მიიღო გუმბათოვანი ტაძრის სახე. ამის შესახებ ჩანაწერები შემონახულია ეკლესიის დასავლეთით, შესასვლელის ზედა მხარეს ამოტვიფრულ სამშენებლო ჩანაწერებში[4]: შემონახულია ასევე 1845-1846 წლების სარემონტო სამუშაოებთან დაკავშირებული ოფიციალური საარქივო დოკუმენტები[5]: სამწუხაროდ, არსებული მასალები არ გვაძლევს ეკლესიის სარეაბილიტაციო სამუშაოების დასრულების თარიღის დადგენის შესაძლებლობას, მაგრამ ნათელია, რომ მშენებლობა მიმდიანრეობდა 1850-იანი წლების ბოლოს.

1898 წელს ეკლესიას კვლავ ესაჭიროებოდა რეაბილიტაცია: „ ... ჩვენი ეკლესია დაშლამდე მოძველებულია და მთლიანად დანგრევას, რომ გადავარჩინოთ საჭიროა, მთლიანად გარემონტდეს სახურავი, რომელიც ქმნის ეკლესიის ფასადის დასავლეთის კედლის ჩამონგრევის საფრთხეს...“[6]: 1900 წელს არქიტექტორმა მ. ნ. გრიგორიანმა შეადგინა ეკლესიის რეკონსტრუქციის ხარჯთაღრიცხვა (დაახლოებით 3500 რუბლი).მრევლეის თხოვნით, კონსისტორიამ ნება დართო საკუთარი სახსრებით განეხორციელებინათ რეკონსტრუქცია[7]: სარემონტო სამუშაოები მიმდინარეობდა 1912 წელს.

მე-20 საუკუნის ძირითადი სარეაბილიტაციო სამუშაოები: 1944-1945 წლებში ეკლესიას ჩაუტარდა საჭირო სარემონტო სამუშაოები. ეკლესიას ჩაუტარდა ნაწილობრივი რემონტი, ასევე 1983 წელს. ეჯმიაწნეცოც სურბ გევორგ ეკლესია ერთია საქართველოში მდებარე, იმ მცირერიცხოვან ეკლესიათაგან, რომელიც აგრძელებდა მუშაობას საბჭოთა პერიოდშიც.მისი უმწეო მდგომარეობა იყო სახიფათო და ემუქრებოდა მოულოდნელად ჩამონგრევის საფრთხე. მდგომარეობა გაუარესდა 2001 წელს თბილისში მომხდარი მიწისძვრის შემდეგ.

2002 წლიდან საქართველოს სომეხთა ეპარქიის წინმაძღვრის, ეპისკოპოს ვაზგენ მირზახანიანის ინიციატივით, 2004 წელს შექმნეს ეკლესიის რეკონსტრუქციის პროექტი. 2006 წელს, მთავარ საკათედრო წმინდა ეჯმიაწინის, „ჰაიასტან“ ყოველთა სომეხთა ფონდისა და არგენტინის სომხების ერთობლივი ძალისხმევით შეადგინეს ახალი პროექტი. დანგრევის   საშიშროების წინაშე მდგარი ეკლესია მთლიანად გარემონტდა 2006-2010-იან წლებში, მთავარი საკათედრო წმიდა ეჯმიაწინის და აშშ სომეხთა დასავლეთის ეპარქიის ღვთისმოსავი სომხების მხარდაჭერით[8]. 2011 წელს საქართველოში შესრულებული საპატრიარქო ვიზიტის დროს, ყოველთა სომეხთა კათოლიკოს-პატრიარქის უწმინდესისა და უნეტარესის გარეგინ მეორის საპატიო მონაწილეობით შესრულდა აღდგენილი ტაძრის ხელახლა კურთხევის ცერემონიალი.

2011 წლის 12 ივნისს, საქართველოს სომეხთა ეპარქიის წინამძღვრის, მისი ყოვლადუსამღვდლოესობა, ეპისკოპოსი, ვაზგენ მირზახანიანის ინიციატივით, თბილისის სურბ ეჯმიაწინ ეკლესიის მეზობლად გაიხსნა საქართველოს სომეხთა ეპარქიის საწინამძღვროსა და ქველმოქმედთა მატერიალური მხარდჭერით აგებული „ჰაიარტუნ“ საგანმანათლებლო, კულტურული და ახალგაზრდული ცენტრი: 1921-1930-იანი წლებში, ჰოვჰანეს თუმანიანის ხელმძღვანელობის, იგივე დასახელების ორგანიზაციის მაგალითზე.

თბილისის სურბ ეჯმიაწინ ეკლესიასთან არსებულ „ჰაიარტუნ“ ცენტრში დღესდღეობით მოქმედებს წმ. ეღია წინასწარმეტყველის სახელობის საკვირაო სკოლა (1997), წმ. გრიგორ ნარეკაცის სახელობის შაბათის სკოლა (2010), „წმ. მოვსეს ხორენაცის“ სკოლამდელი განათლების ცენტრი (2011), სხვადასხვა შემოქმედებითი წრეები და საქველმოქმედო პროექტები. ზემოთხსენებული სტრუქტურების მიერ განხორციელებული ერისადმი მიძღვნილი საქმიანობისა და ნაყოფიერი მუშაობის დამსახურებით, შესაძლებელი ხდება მშობლიური ენის შენარჩუნება, ეროვნული და საეკლესიო დღესასწაულების და ტრადიციების აღდგენა, სომხურ-ქართული კულტურული კავშირის გამყარება და განვითარება.

საქართველოს სომეხთა ეპარქია

საქართველოს სომხური ისტორიული და კულტურული მემკვიდრეობის შესწავლის ცენტრი

ეკლესიის მშენებლობა და რეაბილიტაციები. ახალციხის სურბ გრიგორ ლუსავორიჩ ეკლესია მდებარეობს ახალციხეში, რაბათის უბანში.  საარქივო ჩანაწერები, ახალციხეში, სურბ გრიგორ ლუსავორიჩ დასახელებით, ეკლესიის შესახებ, ცნობებს გვაწვდიან დაწყებული 1837 წლიდან. კერძოდ, აღნიშნული ეკლესიის სახელი გხვდება 1837 წელს შედგენილი სომხური სამოციქულო ეკლესიის საქართველოსა და იმერეთის  ეპარქიალური ეკლესიების მოძრავი და უძრავი ქონების სიებში[1]. შენარჩუნებულია ასევე სურბ გრიგორ ლუსავორიჩ ეკლესიის, 1839 წელს გარდაცვლილების მეტრიკული ჟურნალი[2]. ეკლესიის დასავლეთ კედელზე არსებული ორი ეპიგრაფიკული წარწერიდან ერთ-ერთის მიხედვით, 1837 წელს ეკლესიას ჩაუტარდა სარემონტო სამუშაოები (სხვა ჩანაწერები ეხება 1878 წელს სამრეკლოს მშენებლობას)[3].

საინტერესოდ არის წარმოდგენილი ასევე გაზეთ „არძაგანქ“-ის ერთ-ერთ ნომერში დაბეჭდილი სტადია, რომლის მიხედვით, ხრიმიან ჰაირიკი 1895 წელს ეწვია ახალციხის სურბ ფრკიჩ და სურბ ლუსავორიჩ ეკლესიებს. უკანასკნელთან დაკავშირებით აღინიშნება, რომ სურბ გრიგორ ლუსავორიჩ ეკლესია მნიშვნელოვანია, როგორც, კარნოს დევნილების პირველი სამლოცველო[4]. ჟურნალ „ფორძ“-ში დაბეჭდილი სხვა სტატიის მიხედვით, 1832 წელს ახალციხეში ყოფილა სურბ გრიგორ ლუსავორიჩ დასახელებით ეკლესია, რომელიც,  1876 წლის  მდგომარეობით, სიძველის გამო არ იყო მოქმედი[5].

კიდევ სხვა საარქივო ჩანაწერების თანახმად, 1840 წელს ეპარქიალურმა წინამძღავრმა, კარაპეტ ბაგრატუნიმ მიმართა ეჯმიაწნის სინოდს: ახალციხეში სურბ გრიგორ ლუსავორიჩ დასახელებით  1 მონასტრის აშენების ნებართვის თხოვნით. განცხადებაში ასევე აღინიშნება, რომ ახალციხეს არ აქვს ერთი ისეთი სამლოცველო, სადაც შესაძლებელი იქნებოდა სულიერი მოთხოვნილებების დაკმაყოფილება: არსებობს მხოლოდ ნანგრევები, სადაც ჩანს ჯვრის კვალი. განცხადების ბოლოში ეპარქიალური წინამძღვარი ამატებს, რომ მონასტრისთვის „მოსახერხებელი“ ადგილი შეისყიდა საკუთარი სახსრებით. აშენებისთვის ელოდება სინოდის ნებართვას. 1841 წლის მდგომარეობით, ეკლესიის აშენების შესახებ მიმოწერა კვლავ გრძელდება[6].

ს. ეფრიკიანის მიხედვით, კარაპეტ ბაგრატუნის ეპარქიის წინამძღვრობის პერიოდში, ახალციხეში აშენდა სურბ ფრკიჩ, სურბ სტეფანოს და სურბ ლუსავორიჩ ეკლესიები. უკანასკნელი, ადრე იყო მეჩეთი, სადაც კარაპეტიანის სასწავლებლის დაარსებამდე, იკრიბებოდნენ სომეხი ყმაწვილები ეროვნული ენისა და რელიგიის სასწავლებლად[7].

ზემოთ აღნიშნულის საფუძველზე, შეიძლება ვივარაუდოთ, რომ 1830-იანი წლებში ახალციხეში, სურბ გრიგორ ლუსავორიჩ დასახელებით, ეკლესია ან სამლოცველო არსებობდა. სხვა საკითხია ეკლესიის კეთილმოწყობილი ან დანგრეული იერსახით არსებობა, რომლის ადგილას (შესაძლებელია ასევე კიდევ ერთ სხვა ადგილას) შემდგომში კარაპეტ ბაგრატუნუს ინიციატივით აშენდა ახლანდელი სურბ გრუგორ ლუსავორიჩ ეკლესია.

არქიტექტურა: ეკლესიის გარე ზომებია: 13,30x17,05მ. სამრეკლო აშენებულია სამხრეთ-აღმოსავლეთ კუთხეში. კედლების და ჭერის შუა ნაწილი მორთულია შვერილით. შესასვლელი გაკეთებულია დასავლეთის კედლიდან. დარბაზი თაღოვანი სვეტებით. სამრეკლო აშენებულია სამხრეთ-აღმოსავლეთ კუთხეში. შესასვლელი გაკეთებულია დასავლეთ კედელზე. დარბაზი თაღოვანი სვეტებით დაყოფილია სამ ნავად.ნაგებობის აღმოსავლეთ ნაწილში განთავსებულია საკურთხველი, რომლის მარჯვენა და მარცხენა ეგვტერებია.ჩრდილოეთ-დასავლეთ კუთხეში აშენებულია პატარა შუა სართული. ჩრდილოეთ კედელზე განთავსებულია ნათლობის აუზი[8].

რეაბილიტაციები მე-20 საუკუნეში: ეპისკოპოსის, მამა სერაიდარიანის წინამძღვრობის პერიოდში, 1997 წელს ეპარქიის რამდენიმე ეკლესიას, მათ შორის, ასევე, სურბ გრიგორ ლუსავორიჩ ეკლესიას ჩაუტარდა ინტერიერის და ექსტერიერის ნაწილობრივი რეაბილიტაცია. ეკლესიის ხარჯებით განხორციელდა ასევე  ეკლესიის გზის ტროტუარის მოწყობა[9].

საეკლესიო ნივთებაი: 1837 წლის ეპარქიის უძრავი და მოძრავი ქონების ზემოთ აღნიშნული სიის მიხედვით, სურბ გრიგორ ლუსავორიჩ ეკლესიას ჰქონია ერთი კონდაკი, ერთი სახარება, ერთი დღესასწაულების წიგნი და სხვა სარიტუალო წიგნები,  რომელშიც ვერცხლეულობა არ იყო აღრიცხული[10].

სამრევლო მღვდელები: 1837 წლებში მღვდელობდა ტერ-მარტიროს მნაცაკანიანცი[11], 1843 მღვდლად აღიკვეცა ღაზაროს გევორგიანი[12], 1870-80-იან წლებში, მღვ. ჰარუთიუნ ეფრიკიანი[13]. საბჭოთა პერიოდის მღვდლებიდან იყო ტერ-ჰამბარძუმ მელქონიანი (1967წ-ს აკურთხა არქეპის. ტერ-კომიტას  ტერ სტეფანიანმა[14].

ხელახალი კურთხევა: 2009 წლის აპრილში, საქართველოს სომეხთა ეპარქიის წინამძღვრის, მისი ყოვლადუსამღვდელოესობის, ეპისკოპოსის, ვაზგენ მირზახანიანის საპატიო მონაწილეობით და სამცხე-ჯავახეთისა და წალკის საერთო ეპარქიალური ვიკარიატის ვიკარიუსი არქიმანდრიტი ბაბგენ სალბიანის ხელით ხელახლა აკურთხეს ახალციხის, სომხური, სურბ გრიგორ ლუსავორიჩ ეკლესია[15].

სურბ გრიგორ ლუსავორიჩ ეკლესია დღემდე მოქმედია (იყო მოქმედი ასევე  საბჭოთა კავშირის პერიოდში). ეკლესიის მომიჯნავედ ფუნქციონირებს ყოველკვირეული სასულიერო კურსები, ეროვნული ცეკვების წრე და ქალთა კავშირი.

საქართველოს სომეხთა ეპარქია

საქართველოს სომხური ისტორიულ-კულტურული მემკვიდრეობის შესწავლის ცენტრი

სოფელი წირა მდებარეობს სამცხე-ჯავახეთში, ახალციხის რაიონში. სოფლის სრბოც ჰრეშტაკაპეტაც ან სურბ გევორგ ეკლესია აგებულია 1860 წელს. კერძოდ, 1860 წელს სომხური სამოციქულო ეკლესიის, საქართველოსა და იმერეთის ეპარქიის კონსისტორიის ფონდის ერთ-ერთ საარქივო ჩანაწერში წერია: „ნოროგ შინეალ“ სურბ ჰრეშტაკაპეტაც ეკლესია[1]. 1863 წელს ეკლესია მოიხსენიება, როგორც ხით აშენებული ნაგებობა[2].

ეკლესიის სახელის ცვლილება: ეკლესია ‘’სურბ გევორგ’’ სახელით არის მოიხსენიებული ჯერ კიდევ მე-20 წლის დასაწყისში, სოფელ წირას შესახებ საარქივო ჩანაწერებში. (კერძოდ: 1906 და 1912 წლები)[3]

ისტორიული ძეგლების ექსპერტის, სამველ კარაპეტიანის მიხედვით, ეკლესიის სახელის შეცვლა განხორციელდა 1860-1906 -იანი წლების პერიოდში. სახელის ცვლილება განპირობებული იყო შესრულებული კაპიტალური რემონტით. ავტორი დაეყრდნო, როგორც საარქივო ჩანაწერებს, ასევე, ეკლესიის შესასვლელის თავზე გაკეთებულ,1882 წელს სამშენებლო ჩანაწერების მიერ გადმოცემულ ინფორმაციას[4]

არქიტექტურა: ეკლესია ორფერდა სახურავის ქვეშ მოქცეული, წმინდად გათლილი ქვით, კირხსნარით აშენებული მართკუთხა ფორმის საძირკველით ნაგებობაა. დასავლეთის ფასადში, საკურთხეველი არის შენობის ფართობის გარეთ და შემოსაზღვრულია ნახევარწრული შვერილით. ერთადერთი შესასვლელი გაკეთებულია სამხრეთის ფასადიდან. განათება ხორციელდებოდა 9 ფანჯარის მეშვეობით. დასავლეთ ფასადის თავში ჰქონდა პატარა სამრეკლო, რომელიც არ არის შენარჩუნებული[5].

3 საეკლესიო ნივთები: საეკლესიო ნივთებს შორის განსაკუთრებით ღირებული იყო 1786 წელს ს. პეტერბურგში გამოცემული ილუსტრირებული სახარება. ამის შესახებ ცნობებია შემონახული 1908 წელს სოფლის მმართველის არჩევნების შესახებ საარქივო ჩანაწერებში[6], სადაც აღინიშნება მმართველის განკარგულებაში გადაცემული ეკლესიის ქონების 47 დასახელების უამრავი წიგნის, ჭურჭლის, ჯვრების შესახებ[7]։

კაპიტალური რემონტი და ხელახლა კურთხევა: ჯერ კიდევ 1990-იანი წლებიდან დაწყებული ეკლესიის სარემონტო სამუშაოების განმავლობაში ჯერ გარემონტებულა ეკლესიის სახურავი. 2007 წლის გაზაფხულიდან, სურბ გევორგ (სურბ ჰრეშტაკაპეტაც) ეკლესიის სარეაბილიტაციო სამუშაოებმა ახალი ძალა მიიღო. ყაზახეთში მცხოვრები ბიზნესმენის, ალექსანდრ მათევოსიანის მატერიალური მხარდაჭერით გარემონტდა ეკლესიის იატაკი, ასევე კეთილმოეწყო ეკლესიის ინტერიერი და ექსტერიერი. 2010 წლის 8 აპრილს, საქართველოს სომეხთა ეპარქიის წინამძღვრის , ყოვლადუსამღვდელოესობის, ეპისკოპოს, ვაზგენ მირზახანიანის მეთაურობით ჩატარდა სურბ გევორგ (სურბ ჰრეშტაკაპეტაც) ეკლესიის ხელახლა კურთხევის ცერემონიალი, რომლის შემდეგ ეკლესიაში აღევლინა საღმრთო ლიტურგია[8]

საქართველოს სომეხთა ეპარქია

საქართველოს სომხური ისტორიულ-კულტურული მემკვიდრეობის შესწავლის ცენტრი

ეკლესიის მშენებლობა და რეაბილიტაციები: სოფელი წუღრუთი მდებარეობს სამცხე-ჯავახეთის ახალციხის რაიონში, ახალქალაქიდან სწორხაზოვნად 5 კმ ჩრდილოეთ-დასავლეთით. სოფელ წუღრუთის სურბ ჰაკობის ეკლესია აგებულია 1830-იან წლებში. ჯერ კიდევ 1863 წელს ეკლესია იყო ხით ნაშენი[1]. ეკლესიის სამხრეთის შესასვლელის ზემოთ დღემდე შემონახული ჩანაწერის მიხედვით, 1881 წელს ძველი ეკლესიის ადგილას აშენებულია სრულიად ახალი ეკლესია[2].

1830-1840-იანი წლების იმ საარქივო ჩანაწერებში, რომლებიც ეხება სოფელ წუღრუთს[3] ეკლესია მოიხსენიება სურბ ჰაკობ სახელით. ამის შემდეგ და კერძოდ 1875 წელს[4] ეკლესია მოიხსენიება სურბ სიონის სახელით. აღნიშნული წლის მდგომარეობით ეკლესია მოძველებული იყო და ესაჭიროებოდა რემონტი. წინა რეკონსტრუქციების და ხელახლა კურთხევის შედეგად ეკლესიას უკვე მიეღო წმინდა სიონის სახელი, მაგრამ, როგორც აღინიშნა სრულიად ახალი ეკლესია სურბ სიონის სახელით აიგო 1881 წელს.

ეკლესიის სახარებები: სოფელში დღემდე ინახება ოვანეს მწერლის ხელით 974 წელს დაწერილი 395 გვერდიანი პერგმენტის სახარება[5]. ხელნაწერის არსებობისა და აღწერის შესახებ ყველაზე ადრეული ცნობები თარიღდება 1873 წლით «Այստեղ կայ մի Աւետարան, որ հանգուցեալ Կարապետ եպիսկոպոսը բերել է Կարնօյ մօտ Սպերու սուրբ Յովհաննէս վանքից միւս զարդերի հետ...»[6]: საყურადღებოა ასევე წუღრუთის სახარება და 1686 წელს ვენეციაში გამოცემული ნაბეჭდი ჟამნი. უკანასკნელი ცნობილია განსაკუთრებით მე-18-19 საუკუნის რამდენიმე ხელნაწერ მოხსენიებებში. სიძველეების მოყვარულნი წუყრუთელები, სახარების გარდა, თავიანთ სახლებში ინახავენ ასევე უამრავ სხვა საეკლესიო ნივთებს: სანაწილე, ბაირაღი და სხვა[7]։

სკოლა: 1873 წელს „მეღუ ჰაიასტან“-ში დაბეჭდილი სტატიის მიხედვით[8] ეკლესიის ეზოში, ს. ვ. პარზიანცის ძალისხმევით გაიხსნა სასწავლებელი, სადაც გაკვეთილები მხოლოდ ზაფხულში ტარდებოდა. თავდაპირველად სკოლა ინახებოდა ეკლესიის მატერიალური შემოწირულობების, ხოლო მე-20 საუკუნის პირველ ათეულში, კავკასიური საქველმოქმედო ორგანიზაციის მიერ გაცემული შესაწევარის ხარჯზე. კიდევ სხვა მოხსენებების მიხედვით, 1908 წლის მდგომარეობით, წუღრუთში ფუნქციონირებდა ერთკლასიანი სკოლა, რომლითაც სარგებლობდა ასევე მეზობელი სოფელი წირა[9].

სამრევლო მღვდელ მონაზვნები: მიუხედავად იმისა, რომ სოფელი იყო ხალხმრავალი, წუღრუთი ზოგჯერ ავსებდა უმღვდელო სოფლების რიგს, მაგრამ პერიოდულად მოიხსენიება მღვდლების სახელები, რომლებიც მოღვაწეობდნენ ეკლესიაში. 1830-იანი წლებში სურბ ჰაკობ ეკლესიის მღვდლად მოიხსენიება სტეფან ტერ-ნაჰაპეტიანცი[10]. 1851 წლის 24 მარტს წუყღრუთისთვის მღვდლად ხელდასმულ იქნა მკრტიჩ-ტერ სარგსიანი. 1876 წელს მკრტიჩ ტერ სარგსიანი ზრუნავდა ასევე მეზობელი სოფლის, წირას მოსახლეობის სულიერ საჭიროებებზე. იმავე წელს დიაკვნად დაინიშნა ოვანეს ალექსანიანი[11].

1904-1909-იან წლებში წუყრუთის მღვდლად მოიხსენიება ვარდან ოვანისიან ვარდანიანცი (დაბ. 1861წ., ხელდას. 1896წ-ს 2 აპრილს). 1912 წლის მაისში მოსახლეობამ საჩივარი წარადგინა მათი ხალხმრავალი სოფლის და წირას უკვე 7 თვის განმავლობაში მღვდელის გარეშე დატოვებისა და ამის შედეგად ეკლესიის დახურვის ფაქტის გამო. დიდი ხნის ძიების შემდეგ წუღრუთელები ბოლოსდაბოლოს პოულობენ მღვდლად ხელდასმისთვის ერთდროულად ორ შესაფერის კანდიდატს: ეღიშე ტერ-ჰაკობიანს და გევორგ ბარსეღიანს, რომელთაგან ირჩევენ პირველს. 1917 წელს სამრევლო მღვდლად მოიხსენიება ეღიშე ტერ-ჰაკობიანი[12].

ისტორიული ძეგლების ექსპერტის, ს. კარაპეტიანის ციტატების მიხედვით, სომხეთის რესპუბლიკის ეროვნულ არქივში შენახული დოკუმენტებზე დაყრდნობით, წუღრუთის სურბ სიონ ეკლესიაში მღვდლად მოღვაწე მღვდელების შესახებ მოხსენიებები, როგორც ასევე შემდგომი ცნობები (სოფლისა და მეზობელი დასახლებების მოსახლეობის მიერ) მეტყველებენ იმაზე, რომ ეკლესია ყოველთვის მოქმედი ყოფილა. ეკლესია და სოფელში შენახული ცნობილი სახარებები ყოველთვის იყო ადგილობრივი მოსახლეობის მზრუნველობისა და ყურადღების ცენტრში, რომელსაც მუდმივად მრავალი მომლოცველი მოჰყავდა წუღრუთში.

ეკლესიის ქვაჯვარის კურთხევა. 2013 წლის 8 ოქტომბერს, ახალციხის სოფელ წუღრუთის სურბ სიონ ეკლესიის ეზოში დაიდგა ქვაჯვარი და შესრულდა ქვაჯავრის კურთხევა, სამცხე-ჯავახეთისა და წალკის საერთო ეპარქიალური ვიკარიატის ვიკარიუსი არქიმანდრიტი ბაბგენ სალბიანის საპატიო მონაწილეობით და კურთხევით. ეკლესია დღესაც აგრძელებს ფუნქციონირებას და აძლევს სულიერ საზრდოს ადგილობრივ მოსახლეობას.

წმინდა ადგილები: წუღრუთის მიმდებარედ მდებარობს სურბ ჰაკობ, სურბ გევორგ, სურბ კარაპეტ, სურბ მარიამ ღვთისმშობლის სამლოცველოები[13].

საქართველოს სომხური ეპარქია

საქართველოს სომხური ისტორიულ კულტურული მემკვიდრეობის შესწავლის ცენტრი

ღულალისი არის სომხებით დასახლებული სოფელი საქართველოს სამცხე-ჯავახეთის რეგიონის, ახალციხის რაიონში, ქალაქ ახალციხიდან 6 კმ სამხრეთ-დასავლეთით. სოფელში ცხოვრობენ როგორც სომხური სამოციქულო ეკლესიის, ასევე კათოლიკური ეკლესიის მიმდევრები. ღულალისის სომხური სამოციქულო ეკლესიის მიმდევრები წლების განმავლობაში თავიანთი სულიერი მოთხოვნილებების დასაკმაყოფილებლად დადიოდნენ მეზბელ პატარა პამაჯისა და საზელის ეკლესიებში. ამ სიცარიელის შესავსებად 2000 წელს ღულალისელი რობერტ ანდრანიკის ძე ჰარუთიუნიანის ქველმოქმედებით აშენდა სურბ ასტვაწაწინ სამლოცველო[1].

არქიტექტურა. სურბ ასტვაწაწინ სამლოცველო აშენებულია ტუფის ქვით, აქვს ორფერდა სახურავი. საშენ ხსნარად გამოყენებულია კირი. გეგმის მიხედვით აქვს   მოგრძო ოთხკუთხედის ფორმა. საერთო ზომებია 6,77x4,68. შესასვლელი დასავლეთის მხრიდან. შესასვლელის ზედა მხარეს ამოტვიფრულია ქვაჯვარი, ხოლო შესასვლელის მარჯვენა და მარცხენა მხარეს სომხური ჩანაწერები. სaმხრეთის კედელზე თაღოვანი ფანჯარაა ამოჭრილი. შიდა ტერიტორიის ჩრდილოეთის კედელზე ნათლობის აუზია[2]. დასავლეთის ფასადზე მიმაგრებულ ფილაზე წერია. „ეს სამლოცველო აშენდა | სოფელ ღულალისის | მკვიდრის, რობერტ| ანდრანიკის ძე | ჰა-რუ-თიუნ-იანის | ქველმოქმედებით | 08.08.2000“[3]:

კალიგრაფია: სოფელ ღულალისში დღემდე ინახება პეტროს პეტროსიანის მიერ ჰინძქიდან ჩამოტანილი ტყავის შეკვრით და ძვირფასი ქვებით მორთული ერთი ხელნაწერი სახარება, რომელიც პეტროსიანების დინასტიის მემკვიდრეების სგავრეულო სიწმინდედ ითვლება.

სასაფლაო: მდებარეობს სოფელში. დღემდე შენარჩუნებული საფლავის ქვებიდან ყველაზე ძველები ეხება მე-19 საუკუნის პირველ ნახევარს. მე-19 საუკუნის მეორე ნახევრის ზოგიერთ საფლავის ქვას აქვს წარწერა და აქვთ მართკუხედის ფორმა[4].

საქართველოს სომხური ეპარქია

საქართველოს სომხური ისტორიულ კულტურული მემკვიდრეობის შესწავლის ცენტრი

დიდი პამაჭი მდებარეობს ქალაქ ახალციხიდან სწორხაზოვნად, 7,5 კმ სამხრეთ-დასავლeთით. იგი სომხებით დასახლებული სოფელია ეკლესიით და წმინდა ადგილებით.

სოფელ დიდი პამაჭის შესახებ მოხსენება შემონახულია 1837 წლის სომხური სამოციქულო ეკლესიის, საქართველოსა და იმერეთის კონსისტორიის საარქივო ჩანაწერებში. კერძოდ,თემის ეკლესიების 1837 წელს შედგენილი უძრავი და მოძრავი ქონების სიებში არსებობს ასევე სოფელ დიდი პამაჭის, სურბ ხაჩ ეკლესია, რომლის სახელი აღნიშნული არ არის. [1]1863 წლის მდგომარეობით, სოფლის ეკლესია, ჯერ კიდევ ხით ნაშენი იყო. [2]იმის შესახებ, რომ იგი იყო ქვითნაშენი მოწმობები არის 1885 წლიდან.[3]

ეკლესიის სახელის ცვლილება და რეაბილიტაციები: სოფელ დიდი პამაჭის სურბ ხაჩ ეკლესია მრავალჯერ დაექვემდებარა კაპიტალურ რემონტსა და ხელახლა კურთხევას, ამიტომაც შემთხვევითი არაა ეკლესიის ხშირი სახელის ცვლილება. 1840 წლის საარქივო ჩანაწერებში მოიხსენიება სურბ ფრკიჩ სახელით, [4]1841 და 1846 წლების ჩანაწერებში, სურბ სტეფანოსის სახელით. [5]ისტორიული ძეგლების ექსპერტის, სამველ კარაპეტიანის მიხედვით, ეკლესიის სახელის ცვლილება მოხდა 1843-1863 წლების პერიოდში. სავარაუდოდ ამის შემდეგ მიიღო სურბ ხაჩ სახელი, თუმცა 1863 წლის აღნიშნულ დოკუმენტებში იგი პირდაპირ არის მოხსენიებული, როგორც ხით ნაშენი ეკლესია.[6]

მე-19 საუკუნის ბოლოს და მე-20 საუკუნის დასაწყისში განხორციელდა სამუშაოები კაპიტალური რემონტის მიმართულებით. დასავლეთის შესასვლელის კარებზე შემონახული ჩანაწერების მიხედვით, ეკლესიის მშენებლობა დასრულდა 1908 წელს.[7]

სომხეთის ეროვნულ არქივში ინახება ასევე 1903-1911-იანი წლების ეკლესიის რეაბილიტაციის და ეკონომიკური ხარჯების შესახებ საარქივო ჩანაწერები[8], რაც ასევე 2 didi მოწმობს ეკლესიის საქმიანობისა და გაწეული სულიერი სამსახურის შესახებ.

არქიტექტურა: ეკლესია აგებულია წმინდად გათლილი ქვით, შიგნით არ არის სვეტები, ხოლო დასავლეთის ფასადზე ამოჭრილი ერთადერთი შესასვლელის მომიჯნავედ აშენებულია სამსართულიანი სამრეკლო. ეკლესია წარმოადგენს დიდ და ფართო ნაგებობას.[9]

სამრევლო მღვდელები. სურბ ხაჩ ეკლესიის მღვდელებს შორის იყვნენ კარაპეტ ტერ-მარტიროსიანცი, [10]ღაზაროს სიმონიანცი.[11]

საეკლესო ნივთები და სახარებები: დღემდე, ეკლესიაში ინახება მოკლე მემუარებით, ზეთის საღებავებიანი ხატები, 1723 წელს კ. პოლისში გამოცემული ნაბეჭდი ჭაშოცი (ლექციონარი). ერთ-ერთი მაცხოვრებლის, არშაკ მამიკონის ძე გიმიშიანის სახლში ინახება ტყავისყდიანი პერგამენტის ხელნაწერი.[12]

სკოლა: საგანმანათლებლო ცენტრის გახსნის ზუსტი თარიღის დადგენა ვერ მოხერხებულა. მოქმედებდა 1880-იანი წლების დასაწყისიდან, თუმცა ეკონომიკური სიძნელეები ხშირი შეფერხებების მიზეზი გამხდარა. 1891 წელს, საგანმანათლებლო ცენტრის შესახებ თვითმხილველი აღნიშნავს: „წინათ ჰქონდათ სასწავლებელი, მაგრამ იმ დროს, როდესაც მე დავდიოდი არ ჰქონდათ“. 1909 წელს ბაქოს სომხური კულტურული გაერთიანების ფულადი მხარდაჭერით დიდ პამაჭში კვლავ გაიხსნა სკოლა, ხოლო 1917 წელს იგება სკოლის ახალი შენობა. ამას მოწმობს სკოლის კაპიტალის პროცენტებიდან სკოლების მშენებელი კომისიისთვის ერთჯერადად, 300 რუბლის გაცემის შესახებ სინოდისადმი მიმართული კათოლიკოსის, 1917 წლის განკარგულება.[13]

ეკლესიის ხელახლა კურთხევა. ყოველთა სომეხთა კათოლიკოს-პატრიარქის უწმინდესისა და უნეტარესის, გარეგინ პირველის კურთხევით, სურბ ხაჩ ეკლესია 70 წლის პაუზის შემდეგ კვლავ გაიხსნა და აკურთხეს 1996 წლის 23 აპრილს. სოფელ დიდი პამაჭის მოსახლეობა პირველად დაესწრო ეკლესიის ხელახლა კურთხევის სულის მაცხონებელ ცერემონიალს. კურთხევის ცერემონიალი შესრულდა საქართველოს სომეხთა ეპარქიის წინამძღვრის, მისი ყოვლადუსამღვდელოესობის, ეპისკოპოსის, გევორგ სერაიდარიანის მიერ. ცერემონიალს ესწრებოდნენ ასევე ახალციხის რაიონის სულიერი ინსპექტორი არქიმადრიტი ტერ გურგენ აღაბაბიანი და მთავარი საკათედრო ტაძრის ბერი, მაღალნიჭიერი დიაკვანი, ჰარუთიუნ ფილავჩიანი. ცერემონიალის დასასრულს, უწმინდესმა მამამ, მადლობა გადაიხადა უნეტარესი კათოლიკოსის სახელით.თავის მხრივ სამადლობელი სიტყვა წარმოთქვეს ინტელიგენტებმა და საჯარო მოხელეებმა.[14]

საქართველოს სომეხთა ეპარქია

საქართველოს სომხური ისტორიულ-კულტურული მემკვიდრეობის შესწავლის ცენტრი

სოფელი ჩეჩერექი (ჭალა) მდებარეობს ახალციხიდან 4კმ-ით აღმოსავლეთით, მდინარე მტკვრის მარცხენა სანაპიროდან 300 მ-ის დაშორებით. ჩეჩერექი დღემდე ცნობილია სოფლის შუაგულში არსებული წმინდა სახარებად წოდებული სამლოცველოთი და იქ შენახული ილუსტრირებული ხელნაწერი სახარებით.[1]

წმინდა სახარების სამლოცველო:როგორც იუწყება ძეგლის სპეციალისტი ს. კარაპეტიანი, ეკლესიის შემცვლელი შენობა წარმოადგენდა ერდოს ფორმის საცხოვრებელ სახლს. [2]წმინდა სახარების სამლოცველომ, სამლოცველოს სახელი მოიპოვა აქ შენახული,1745 წლით დათარიღებული ხელნაწერი სახარების არსებობის გამო. 2005 წელს სოფლის მცხოვრები, ედგარ ჰაკობიანის ინიციატივით და სახსრებით აღდგენილ იქნა წმინდა სამლოცველო.[3]

არქიტექტურა: სამლოცველოს აქვს ოთხკუთხედის ფორმა. საერთო ზომებია 5,7x4,6 მ. ფასადის კედლები გალესილია ცემენტის ნარევით. კედლები არ არის ორნამეტირებული. შიდა ტერიტორიაზე კედლები გალესილია და შეღებილი. შესასვლელი ამოჭრილია დასავლეთის კედელზე, რომლის ზემოთ მოთავსებულია გადასაფარებელი. დასავლეთის კედლის მარჯვენა მხარეს არის სომხური ჩანაწერით წითელი ტუფის ქვაჯვარი. ორფერდა სახურავი გადახურულია თუნუქით. სამლოცველოს მოჩოქურთმებული კარებიდან მარცხენა კედელში, მოთავსებული ქვაჯვარი, რომლის მომიჯნავედ გაკეთებულია სამხაზიანი სომხური ჩანაწერი: „რებილიტატორი | ედვარდ | ჰაკობიან 2005“ .[4]

სამრევლო მღვდელები: ჩეჩერექში, როგორც წესი სულიერ მსახურებას ეწეოდნენ ქალაქ ახალციხის სასულიერო პირები. ამგვარად, 1885 წლის მდგომარეობით სოფელს ეკლესია არ ჰქონდა, ჰქონდა 9 სამრევლო, რომლებსაც მწყემსავდა ახალციხის მღვდელი.[5]

სასაფლაო მდებარეობს სოფლის ჩრდილოეთ-აღმოსავლეთ ნაწილში. ძველ საფლავის ქვებს არ აქვთ წარწერები და ეხება IX-Xსაუკუნის ნახევარს.[6]

საქართველოს სომხური ეპარქია

საქართველოს სომხური ისტორიულ-კულტურული მემკვიდრეობის შესწავლის ცენტრი

სოფელ საზელის, სურბ ხაჩ ეკლესიის აგების ზუსტი თარიღი უცნობია. ეკლესიის შესახებ პირველი მოწმობები ეხება 1839 წელს. იმავე დასახელებით ეკლესიის არსებობა საზელში დამოწმებულია, ასევე 1846 წლის ერთ-ერთ ჩანაწერში.[1]

იგი 1860-იან წლებში იყო ხით ნაშენი, [2] ხოლო, 1855 წლიდან მოიხსენიება, როგორც ქვით ნაშენი ნაგებობა.[3]

ეკლესიის რეაბილიტაცია: მე-19 საუკუნის მეორე ნახევარში და მე-20 საუკუნის პირველ ათეულში, სურბ ხაჩ ეკლესია დაექვემდებარა რეკონსტრუქციას და მრავალჯერ რეაბილიტაციას.   ეკლესიის რეაბილიტაციის შესახებ მოხსენება არსებობს 1872 წლის თარიღით.[4] 1909 წელს ახალციხის სასულიერო ხელისუფლების განცხადებაში აღინიშნება: „რადგანაც ჩვენი სოფლის სურბ ხაჩ ეკლესიის სახურავი არის მიწის საფარიანი, მორები აქვს დამპალი და ჩატეხილი, ამიტომ მომავალში საფრთხის თავიდან ასაცილებლად, გადავწყვიტეთ, გავაკეთოთ თუნუქის სახურავი, კედლების ოდნავ აწევით“. 1909 წლის რეაბილიტაციის ხარჯებმა შეადგინა, დაახლოებით, 2238 რ. 80კ.[5]რეაბილიტირებული ეკლესია აკურთხეს 1910 წელს.

არქიტექტურა: ეკლესია სამხრეთის ფასადში გაჭრილი ერთადერთი შესასვლელით, უსვეტო, წყვილი ეგვტერებით, ქვით ნაშენი ნაგებობაა. გარე ზომებია 13,10 x 8,48მ. [6]აშენებულია სხვადასხვა სამშენებლო მასალით. მშენებლობაში გამოყენებულია სალი ქვა, წმინდად გათლილი და დაუმუშავებელი ტუფი. შესასვლელის ზედა მხარეს, ქვისგან ქვაჯვარია მოქანდაკებული. დასავლეთის ნაწილში, სახურავზე, აგებულია სამრეკლო. სახურავი ორფერდაა, გადახურული თუნუქით. შიდა ტერიტორიის კედლებზე არსებობს ბიბლიური თემატიკის ფრესკები. იატაკი დაგებულია კრამიტის ფილებით. დასავლეთის ნაწილში აშენებულია შუა სართული, ხის ოთხ საყრდენ ძელზე. აღმოსავლეთის ნაწილში, ოთხი ნაბიჯის სიმაღლეზე აგებულია საკურთხეველი. ჩრდილოეთის კედლის უბეში მოთავსებულია ნათლობის აუზი.[7]

სამრევლო მღვდელები. სოფელ საზელის სურბ ხაჩ ეკლესიაში მღვდლად მსახურობდნენ: მარტიროს ტერ-ნაჰაპეტიანცი, [8]ჰოვჰანნეს ტერ-მარტიროსიანი, ჰარუთიუნ ტერ-ჰოვჰანნისიანი, ბარდუღიმეოს ტერ-ჰოვჰანნისიან ტერ ნაჰაპეტიანცი, [9]1990-იან წლებში, გრიგორ ვარდაპეტ ბალასანიანი. [10]ხშირად საზელის მღვდლები ერთდროულად მწყემსავდნენ ასევე ზაკ, ღულალის და ორალ სოფლებს.

ეკლესიური ნივთები და ხელნაწერები. 1826-1841-იან წლებში, მწერალმა, მარტიროს ტერ-ნაჰაპეტიანცმა შეადგინა კრებული. ეკლესიაში დღემდე ინახება ხუთი ლოცვის წიგნი.[11]

სკოლა: 1881 წელს სათემო ხელისუფლებმა შეადგინეს და დაამტკიცეს საზელში გასახსნელი სკოლის წესდება. [12]სკოლა ლეგალურად არ ფუნქციონირებდა. 1908 წელს იგი მოიხსენიება კავკასიური საქველმოქმედო საზოგადოებისგან სუბსიდიის მიმღებ სკოლთა რიცხვში.[13]შემდეგ წლებში, კავკასიის საქველმოქმედო და ბაქოს კულტურული გაერთიანების მიერ გამოყოფილი სუბსიდიებით სოფლებში: საზელსა და პატარა პამაჭში კვლავ იხსნება სამრევლო სკოლები, მაგრამ სახსრების ნაკლებობის გამო 1916 წელს იხურება.[14]

ეკლესია საბჭოურ და პოსტსაბჭოურ წლებში: სურბ ხაჩ ეკლესია იხურება 1936 წელს. როგორც ბევრ ეკლესიას, ასევე, სოფელ საზელის ეკლესიას, ჩამოართვეს მთლიანი ქონება, ხოლო ეკლესია გადააქციეს საწყობად. პოსტსაბჭოურ წლებში ხალხის მიერ რეაბილიტაცია უტარდება და ისევ იხსნება ადგილობრივი სამლოცველოები. 1994 წელს იწყება ეკლესიის კაპიტალური სარემონტო სამუშაოები. კურთხევა მოხდა 1996 წლის აპრილის თვეში, საქართველოს სომეხთა ეპარქიის წინამძღვრის, ყოვლადუსამღვდელოესობის, ეეპისკოპოსის, ტ. გევორგ სერაიდარიანის ხელმძღვანელობით. ახალციხის რაიონის სულიერი ინსპექტორის, არქიმანდრიტი, ტერ გურგენ აღაბაბიანის და მთავარი საკათედრო ტაძრის ბერი მაღალნიჭიერი დიაკვანის, ჰარუთიუნ ფილავჩიანის მონაწილეობით.[15]

ეკლესია დღესაც აგრძელებს ფუნქციონირებას, ადგილობრივი მოსახლეობის გაერთიანებით თავის ირგვლივ, მისი სულიერი და კულტურულ-საგანმანათლებლო ცხოვრების ორგანიზებით.

საქართველოს სომხური ეპარქია

საქართველოს სომხური ისტორიულ-კულტურული მემკვიდრეობის შესწავლის ცენტრი

ეკლესიის მშენებლობა. სოფელ საზელის სურბ ხაჩ ეკლესიისაგან ოდნავ მოშორებით მდებარეობს სამლოცველო, რომელზეც აშენებულია სამლოცველოს ტიპის მარტივი ნაგებობა. 1990-იან წლებში, საზელის ტერიტორიაზე, „ფოს არტერ“ წოდებულ ადგილას აღმოჩენილ წმინდა ქვაზე, შემდგომში აშენდა სამლოცველო, დასახელებით ,,‘სურბ ჰრიფსიმე“. [1]იგი აშენდა და იკურთხა 1998 წლის 2 აპრილს, მარლენ ჰოვჰანნესის ძე ჰამბარძუმიანის ინიციატივით.[2]

არქიტექტურა. სამლოცველო აშენებულია წმინდად გათლილი ტუფით: წაგრძელებული ოთხკუთხედის ფორმით. საერთო ზომებია 5 x 3,98 მ. ფასადის ნაწილები არ არის გაფორმებული. თაღოვანი შესასვლელი ამოჭრილია დასავლეთის კედელზე, რომელიც შემოსაზღვრულია სომხური ჩანაწერების მქონე სამი ფილით. დასავლეთის კედლის მომიჯნავედ არის ოთხსვეტა ნაგებობა, რომელიც საფარის როლს ასრულებს. საფარი არის თაღოვანი, გადახურული თუნუქით. შიდა ტერიტორიაზე კედლები მოლესილია.[3]

სომეხთა გენოციდის მსხვერპლთა ხსოვნისადმი მიძღვნილი ქვაჯვარი. 2017 წლის 23 აპრილს, საქართველოს სომეხთა ეპარქიის წინამძღვრის, მისი ყოვლადუსამღვდელოესობის, ეპისკოპოსის, ვაზგენ მირზახანიანის საპატიო მონაწილეობით, ახალციხის რაიონის სოფელ საზელის სურბ ჰრეფსიმე სამოლცველოს ეზოში, ახალციხის სულიერი ინსპექტორის, არქიმადრიტი, ტერ ჰაკობ საჰაკიანისა და ახალციხის რაიონის სულიერი მწყემსის, ღირსი ბერის, ტერ თორგომ ვარდანიანის ხელდასმით, ჩატარდა ქვაჯვარის კურთხევის ცერემონიალი. ქვაჯვარი დაიდგა სოფლის მკვიდრის, ქველმოქედ, მარტიროს სოღომონიანის სპონსორობით, მიძღვნილი, 1915 წლის სომეხთა დიდი გენოციდის მსხვერპლებისადმი. მოქანდაკე: ჰამლეტ მანასიან.[4]

საქართველოს სომეხთა ეპარქია

საქართველოს სომხური ისტორიულ-კულტურული მემკვიდრეობის შესწავლის ცენტრი

პატარა პამაჭი ქალაქ ახალციხიდან 6.5 კმ სამხრეთ-აღმოსავლეთით მდებარე, სომხებით დასახლებული სოფელია, რომელსაც, როგორც რეგიონის თითქმის ყველა სომხებით დასახლებულ სოფელს, აქვს თავისი ეკლესია.

სოფელ პატარა პამაჭის ეკელსია 1863 წლამდე იყო ხით ნაშენი.[1]საარქივო ჩანაწერები ეკლესიის შესახებ ცნობებს გვაწვდიან 1837 წლიდან.[2]

სომხური სამოციქულო ეკლესის და იმერეთის კონსისტორის საარქივო ჩანაწერებში, სოფელ პატარა პამაჭის ეკლესია მოიხსენიება, სურბ ჰაკობ (1837წ.), წმინდა ღვთისმშობლის (1840წ.), ხოლო დაწყებული 1841 წლიდან, სურბ ხაჩ სახელებით.[3]არსებითად, ეკლესია მრავალჯერ დაექვემდებარა რეაბილიტაციას და ხელახლა კურთხევას.

არქიტექტურა: კაპიტალურად გარემონტებული ეკლესიის გარე ზომებია: 12,85x8,0 მ.მომიჯნავე სამრეკლოს სამხრეთის კედლებზე ამოტვიფრულია ჩანაწერები კაპიტალური რემონტის შესახებ.[4]

სამრევლო მღვდელები: სურბ ხაჩ ეკლესიის მე-19 საუკუნის მღვდელებს შორის არიან, მამა საჰაკი, ჰოვანეს მინასიანი, ღაზაროს ჰოვანისიან ტერ-საჰაკიანცი, [5]კარაპეტ ტერ-მარტიროსიან ტერ-ნაჰაპეტიანცი.[6]1995 წელს მღვდელი, გარეგინ ვარდაპეტ ბალასანიანი პატარა პამაჭის პარალელურად მწყემსავდა ასევე მეზობელი სოფლების: დიდი პამაჭის, საზელის და ორალის სამრევლოებს.

ეკლესიის სახარებები: საქართველოს და იმერეთის თემის ეკლესიების მოძრავი და უძრავი ქონების სიის მიხედვით, სურბ ხაჩ ეკლესიაში შემონახულია 5 რიტუალის წიგნი: ჭაშოც, სახარება ვერცხლის პატარა ჯვრით, საგალობლებლების კრებული, ჟამი, სიმეონის სადღესასწაულო კალენდარი.[7]დღემდე ადგილობრივ მოსახლეობასთან ინახება ასევე მე-15 საუკუნის ორი ხელნაწერი სახარება.

სკოლა: 1881 წელს სკოლაში მოქმედებდა კერძო სკოლა.[8]იმავე წელს სათემო ხელისუფლების მიერ მიღებულ იქნა გადაწყვეტილება პატარა პამაჭში ცენტრალური სასწავლებლის გახსნის შესახებ.[9]აქ უნდა ესწავლათ ასევე მეზობელი სოფლის ბავშვებს. მიუხედავად სკოლის კანონმდებლობის დამტკიცებისა, პროექტი არ განხორციელდა. შემდეგ, 1908 წელს, მსგავსი ინიციატივა გამოიჩინა ასევე კავკასიური საქველმოქმედო საზოგადოების ახალციხის ადმინისტრაციამ, მაგრამ ამჯერადაც პროექტი არ განხორციელდა.[10]

პოსტსაბჭოური პერიოდი: ეკლესიამ მოქმედების წლებში თავის ირგვლივ შემოიკრიბა ხალხი და სულიერი მსახურების მეშვეობით ზრუნავდა ადგილობრივი მოსახლეობის სწავლასა და სულიერ განათლებაზე, მაგრამ საბჭოურ წლებში ეკლესია დაიხურა და გადაიქცა საწყობად.

შემდგომში, ეკლესიას ჩაუტარდა კაპიტალური რემონტი მე-20 საუკუნეში. სამშენებლო სამუშაოები დაიწყო 1965 წელს, მაგრამ ეკლესიას დასრულებული სახე არ მიუღია. 1993 წელს ადგილობრივი მკვიდრის, ჰოვანეს მანუკიანის ძალისხმევით ეკლესიის რეაბილიტაცია კვლავ გრძელდება და იღებს დასრულებულ სახეს,[11]ხოლო 1995 წლიდან იწყებს ფუნქციონირებას.

1996 წელს, საქართველოს სომეხთა ეპარქიის წინამძღვრის, მისი ყოვლადუსამღვდელოესობის, ეპისკოპოსის, ტ. გევორგ სერაიდარიანის ხელით, აკურთხეს სოფლის სამხრეთით მდებარე „კარმირ ბლურ“ (წითელი გორა) წოდებული მაღლობზე აგებული გენოციდის მსხვერპლებისადმი მიძღვნილი მემორიალი.[12]

ეკლესიის ხელახალი კურთხევა: წლების განმავლობაში ეკლესიას კვლავ ესაჭიროებოდა კაპიტალური რემონტი და ეს მისია იკისრეს ფესვებით პატარა პამაჭელი ანდრანიკ და ხაჩატურ ბაბოიანები და რუბენ საჰაკიანი.

2011 წლის 25 დეკემბერს, საქართველოს სომეხთა ეპარქიის წინამძღვრის, მისი ყოვლადუსამღვდელოესობის, ეპისკოპოსის, ვაზგენ მირზახანიანის საპატიო მონაწილეობით და სამცხე-ჯავახეთისა და წალკის საერთო ეპარქიალური ვიკარიატის ვიკარიუსი არქიმანდრიტი, ბაბგენ სალბიანის ხელით ხელახლა აკურთხეს ახალციხის რაიონის, პატარა პამაჭის მე-19 საუკუნის დასაწყისში აგებული სურბ ხაჩ ეკლესია. [13]პატარა პამაჭის სურბ ხაჩ ეკლესია გარემონტდა რუბენ საჰაკიანის, ანდრანიკ და ხაჩატურ ბაბოიანების სპონსორობით.

საქართველოს სომხური ეპარქია

ახალციხის სოფელ ორალის ეკლესიის შესახებ, პირველი მოწმობები ეხება 1840 წელს, თუმცა ამის დამადასტურებელ საარქივო ჩანაწერში ეკლესიის სახელი არ არის აღნიშნული.[1]1840-1860-იან წლებში ეკლესია იყო ხით ნაშენი.[2] 1885 წელს მოიხსენიება, როგორც ქვით ნაშენი.[3]

ეკლესიის რეაბილიტაციები: მე-19 საუკუნის 80-იან წლებში ეკლესია უკვე მოძველებული იყო და ესაჭიროებოდა რემონტი.[4]ეკლესიის დასავლეთის კედელზე შენარჩუნებული ჩანაწერის მიხედვით, სამშენებლო სამუშაოები დასრულდა 1889 წელს. რეაბილიტაცია განხორციელდა სოფლის მოსახლეობის სახსრებით, მღვდელის, ბარდუღიმეოსის ინიციატივით.[5]

არქიტექტურა: ეკლესია მართკუთხედის ფორმის გეგმით, ხით გადახურული ქვის ნაგებობაა. დასავლეთის ფასადის ცენტრალურ ნაწილში ოთხსვეტიანი სამრეკლოა. აშენებულია სხვადასხვა სამშენებლო მასალით. მშენებლობაში გამოყენებულია ტუფი და სალი ქვა. შემაკავშირებელ მასალად გამოყენებულია კირი, რომელიც გარკვეულად ჩანს ფასადის ნაწილებში. სახურავი ოთხფერდაა, გადახურული თუნუქით. შესასვლელი ნახევრაწრიულის ფორმისაა, გაჭრილი ჩრდილოეთის კედელზე. შესასვლელის ზედა მხარეს არის ჩანაწერი. საკურთხეველი აღმოსავლეთ მხარესაა, რომლის მარჯვენა და მარცხენა მხარეს ეგვტერებია. ჩრდილოეთის კედლის ყურეში მოთავსებულია ნათლობის აუზი.[6]საერთო ზომებია 11,98x8,06 მ.[7]

სამრევლო მღვდელები: სოფელ ორალის, სურბ გრიგორ ლუსავორიჩ (განმანათლებელი) ეკლესიის მე-19 საუკუნის მღვდლებს შორის იყო ბარდუღიმეოს ტერ-ჰოვჰანისიან ტერ-ნაჰაპეტიანცი, რომელიც ერთდროულად მწყემსავდა სოფლებს: საზელისა და ღულალისს.[8]1990-იან წლებში სოფელში მღვდლად მსახურობდა გარეგინ ვარდაპეტ ბალასანიანი.[9]

საეკლესიო ნივთები. მე-19 საუკუნის ბოლოს, ეკლესიას შემოსწირეს, მოკლე მემუარებით ზეთის საღებავებიანი ტილოები, რომლებიც დღემდე შემონახული.[10]

სკოლა: 1903 წელს გაიხსნა სოფლის პირველი სამრევლო სკოლა. პირველი მასწავლებელი იყო საზელელი ტერ ბარდუღიმეოსი.[11]

ეკლესიის ხელახლა გახსნა:ეკლესია სხვა ეკლესიების მსგავსად, დაიხურა 1936 წელს და გადაიქცა საწყობად. ხელახლა გაიხსნა 1990-იან წლებში, სოფლის მოსახლეობის ძალისხმევით. მღვდლად მსახურობისთვის მოწვეულ იქნა მამა გარეგინი, რომელსაც ერთდროულად უნდა ემწყემსა როგორც დიდი და პატარა პამაჭები, ასევე საზელი.[12]

სურბ გევორგ სამლოცველოს კურთხევა: 1996 წლის აპრილში, სოფელ ორალის სურბ გრიგორ ლუსავორიჩ (განმანათლებელი) ეკლესიაში, საქართველოს სომეხთა ეპარქიის წინამძღვრის, მისი ყოვლადუსამღვდელოესობის, ეპისკოპოსის,გევორგ სერაიდარიანის ხელმძღვანელობით, ჩატარდა ჟამნობა და სულის მოხსენიების რიტუალი, რომლის შემდეგ ჩატარდა სოფლის მიმდებარედ მდებარე, სურბ გევორგ სამლოცველოს კურთხევის ცერემონიალი, რომელიც რეაბილიტირებულ იქნა სოფლის მკვიდრის, ხაჩატურ საჰაკიანისა და მისი ოჯახის მიერ.[13]

საქართველოს სომეხთა ეპარქია

საქართველოს სომხური ისტორიულ-კულტურული მემკვიდრეობის შესწავლის ცენტრი

სურბ ხაჩ ეკლესია მდებარეობს ქალაქ ახალქალაქის ცენტრში. ეკლესიის აგების შესახებ ძირითად ცნობებს გვაწვდიან საარქივო ჩანაწერები. 1830-იან წლებში იგი ააშენეს კარინიდან დევნილმა სომხებმა საკუთარი სახსრებით. შემდგომში, 1850-იან წლებში, ახალქალაქის მცხოვრები, კარაპეტ იაღუბიანცის ინიციატივით ძველი ეკლესიის ადგილას ააშენეს ახალი ეკლესია.[1]

ეკლესიის რეაბლიტაციები:ეკლესიის სარეაბილიტაციო სამუშაოები ჩატარებულა 1870-1890-იან წლებში. 1884 წელს შესრულად ნაწილობრვი სარემონტო სამუშაოები ახალციხის ვიკარიუსის ხორენ ვარდაპეტ სტეფანის ინიციატივით.[2]1890-იან წლებში შესრულდა ეკლესიის მიწით გადახურული სახურავის რემონტი. რემონტი განხორციელდა ადგილობვრივი მოსახლეობის ძალისხმევით.[3]

არქიტექტურა: სურბ ხაჩ ეკლესია გუმბათოვანი ტაძარია, ფართო დარბაზით . გარე ზომებია 27,7x16 მ.სახურავს და გუმბათს იკავებს სამი წყვილი სვეტი. საკურთხევლის ორივე მხარეს ეგვტერებია. ერთადერთი შესასვლელი ამოჭრილია დასავლეთის ფასადიდან. მას აქვს ორსართულიანი სამრეკლო, აშენებულია დაუმუშავებელი ქვისგან, კირის ხსნარით და ხით. ეკლესიის აღმოსავლეთ ფასადზე დამაგრებულია მე-9 მე-10 საუკუნის ორნამენტებიანი ქვაჯვარი. მეორე ქვაჯვარი მდებარეობს შიგნით, საკურთხეველში.[4]1989 წელს ქალაქის ერთ-ერთ სომხურ სასაფლაოზე მე-13 მე-14 საუკუნეებში აღმოჩენილი კიდევ ერთი ქვაჯვარი გადატანილ იქნა ეკლესიის ეზოში.[5]

სამრევლო მღვდლები: მე-19 სუკუნეში სურბ ხაჩ ეკლესიაში მღვდლად მსახურობდნენ კირაკოს მაჰტესის ძე მარტიროსიანი, [6]უფროსი მღვდელი სიმონ ტერ-ვარდანიანცი, [7]მღვდელი ჰარუთიუნ მანუსაჯიანცი, მღვდელი ჰოვჰანნეს ქაჯაზნუნი [8]და სხვები.

საეკლესიო ქონება: სომხური სამოციქულო წმინდა ეკლესიის საქართველოსა და იმერეთის თემის 1837 წლის მოძრავი და უძრავი ქონების სიის მიხედვით, სურბ ხაჩ ეკლესიას ჰქონია,როგორც წესჩვეულების წიგნები, უამრავი საეკლესიო ნივთი, ისე უძრავი ქონება. კერძოდ ერთი დუქანი, 8 ჰა მიწის ნაკვეთი.[9]

სკოლა: 1836 წელს სურბ ხაჩ ეკლესიის მომიჯნავედ გაიხსნა წმ. მესროპის სახელობის ორსაფეხურიანი სამრევლო სკოლა. დღემდე მდგარი შენობა აშენდა მე-20 საუკუნის პირველ ათეულში. იგი ფუნქციონირების პერიოდში რამდენჯერმე დახურულა და გახსნილა.[10]

1871წლის 12 თებერვალს ეკლესიის გავითში გაიხსნა სანდხტიან ქალიშვილთა სკოლა, რომლის არსებობას დიდწილად ხელს უწყობდა ადგილობრივი მეწარმე, ჰოვჰანნეს ჰოვანჯანიანი.[11]

სამკითხველო: 1885 წელს სურბ ხაჩ ეკლესიის გავითის ჩრდილოეთ-დასავლთ ნაწილში, ადგილობრივი მოსახლეობის შემოწირულობებით, აშენდა სამკითხველო. ეკლესიის მატერიალური მდგომარეობა 2 k. axalkalakisurbxach 1მეტ-ნაკლებად უმჯობესდება 90-იან წლებში. შენდება ეკლესიის კუთვნილი შემოსავლის მომტანი რიგი შენობები, რომლებიდანაც მიღებული თანხა გამოიყენებოდა სკოლის, სამკითხვეოლოს საჭიროებების დასაკმაყოფილებლად.[12]

ეკლესია საბჭოურ და პოსტსაბჭოურ პერიოდში: 1921 წელს ეკლესია დაიხურა და იყენებდნენ მარილის საწყობად. სურბ ხაჩ ეკლესია იხსნება 1944 წელს, ადგილობრივი მორწმუნე მოსახლეობის თხოვნით.

ეპისკოპოსის, გევორგ სერაიდარიანის წინამძღვრობის პერიოდში, სხვა ეკლესიბის მსგავსად, 1977 წელს ადგილობრივი ხელისუფლების სახსრებით განხორციელდა ასევე სურბ ხაჩ ეკლესიის რეაბილიტაცია. კერძოდ, შიდა ნაწილობრივი რემონტის გარდა, აღმოფხვრილ იქნა ეკლესიის გარშემო მდებარე დანგრეული სახლები. მათ ადგილას დაიდგა საყვავილეები. გათვალისწინებულია ასევე განხორციელდეს ეკლესიის ცენტრალური გათბობა.[13]

1988 წელს ეკლესიის გავითში დაიდგა მიწისძვრის მსხვერპლთა ხსოვნისადმი მიძღვნილი მემორიალი და ქვაჯვარი-ძეგლი, 1915 წლის სომეხთა დიდი გენოციდის წამებულებისთვის.

1998 წელს ბიზნესმენის, არტავაზდ ჰარუთიუნიანის სპონსორობით ეკლესიის სახურავი დაექვემდებარა ნაწილობრივ რემონტს. 2000 წლის 22 ივლისს, ეკლესიის ეზოში დაიდგა ასევე ეკლესიის დამაარსებლის, არქეპისკოპოს ტ. კარაპეტ ბაგრატიონის ძეგლი.[14]

2008წლის 3 აგვისტოს, საქართველოს სომეხთა ეპარქიის წინამძღვრის, მისი ყოვლადუსამღვდელოესობის, ეპისკოპოსის, ვაზგენ მირზახანიანის ხელდასმით და სამცხე-ჯავახეთისა და წალკის საერთო ეპარქიალური ვიკარიატის ვიკარიუსი არქიმანდრიტი, ბაბგენ სალბიანის მონაწილეობით, აკურთხეს სურბ ხაჩ ეკლესიის წმინდა საკურთხეველი და ნათლობის აუზი (ძმები კურღინიანებისა და ა. კარაბეკიანის ქველმოქმედებით).

საქართველოს სომხური ეპარქია

საქართველოს სომხური ისტორიულ-კულტურული მემკვიდრეობის შესწავლის ცენტრი

სომხებით დასახლებული სოფელი, აბული მდებარეობს სამცხე-ჯავახეთში, ახალქალაქის რაიონში, ახალქალაქისა და აბულის მთას შორის, ანტიკური ციკლოპური ციხით, შუასაუკუნის კედლების ნანგრევებით, კლდოვანი სასაფლაო-აკლდამით და რა თქმა უნდა, ძველი ეკლესიებით (სურბ ჰარუთიუნ: მე-10-11 საუკუნეები, სურბ ასტვაწაწინ მე-19 საუკუნე).[1]

ეკლესიის დაარსება: სურბ ასტვაწაწინ ეკლესიის დაარსებამდე, სოფელში ფუნქციონირებდა მე-10-11 საუკუნეების სამრევლო ეკლესია, სურბ ჰარუთიუნ დასახელებით . [2]1841 წლის მდგომარეობით სურბ ჰარუთიუნ ეკლესია იყო ქვით ნაშენი. [3]ნახსენები ეკლესია ფუნქციონირებდა მე-19 საუკუნის 70-80-იან წლებამდე, მაგრამ შემდგომში გაჩნდა ახალი, უფრო დიდი ეკლესიის აშენების საჭიროება, რისი ინიცირებაც მოხდა ადგილობრივი მოსახლეობის მიერ.

სოფელ აბულის სურბ ასტვაწაწინ ეკლესიის მშენებლობა დაიწყო 1884 წელს. [4]ახლად დაარსებული ეკლესია ფუნქციონირებდა ჩვულებრივ რიტმში. ეკლესიის შესახებ მოხსენებები შეიძლება შეგვხდეს თემის ეკლესიების ცნობარებში. 1915-1916 წლების მდგომარეობით ეკლესიის მრევლების რაოდენობა ასულა 1263-მდე.[5]

არქიტექტურა: სურბ ასტვაწაწინ ეკლესია აშენებულია წმინდად გათლილი ტუფით. გარე ზომებია 20,2x10,4 მ. აქვს სამნავიანი კონსტრუქცია, ეგვტერები, ორი წყვილი სვეტი. სამრეკლო მდებარეობდა აღმოსავლეთის ფრონტონის წვერზე, დაინგრა ელვისგან.[6]

მხატვრულ-სივრცობრივი სტილის დასავლეთის კედლის ცენტრალურ ნაწილში მოთავსებულია კარნიზები და მორთულია კლასიკური პილასტერებით. დასავლეთ კედლის ცენტრალურ ნაწილში ამოტვიფრულია ჯვარი. დასავლეთის მხრიდან ამოჭრილი შესასვლელი მორთულია კარნიზით, ხოლო მის თავზე არსებობს წარწერა სომხურ ენაზე. სახურავი გადახურულია ლითონით, რომლის დასავლეთ ნაწილში აშენებულია სამრეკლო. ეკლესიის შიდა ტერიტორია თაღოვანი სვეტებით დაყოფილია სამ ნავად. კედლები გალესილია და შეღებილი. საკურთხეველი აღმოსავლეთის მხარესაა, მის მარჯვენა და მარცხენა მხარეს აშენებული ეგვტერებით. ჩრდილოეთის კედელზე მოთავსებულია ნათლობის აუზი.[7]

სამრევლო მღვდლები: სოფელ აბულის სურბ ასტვაწაწინ ეკლესიის მღვდლებიდან იყვნენ მღვდელი, ტერ ჰაკობ მიქაელიანი, რომელიც მღვდლად მსახურობდა 1839-1840-იან წლებში[8]და 1870-იან წლებში მღვდელმსახური ზაქარია.[9]

სკოლა: სოფლის სამრევლო სკოლა დაარსდა მე-19 საუკუნის 60-იან წლებში. 1868 წლის მდგომარეობით მოსწავლეების რაოდენობა აღწევდა 30-ს. [10]1891-1914 წწ. სკოლა არ ფუნქციონირებდა. ისევ გაიხსნა 1914/1915 წლებში. [11]ამ პერიოდში სკოლის საქმიანობას მეტწილად მხარს უჭერდა კავკასიური საქველმოქმედო საზოგადოება.

აკლდამები და ნასოფლარი ხარაბა: სოფლის დასავლეთ მხარეს შენარჩუნებულია აკლდამები, რომლებიც ეხება წინარექრისტიანულ პერიოდს. სოფლის   მახლობლად შენარჩუნებულია ასევე ხარაბა დასახელებით ორი ნასოფლარი, რომლებიდანაც ერთ-ერთში არსებობს ნანგრევი ეკლესიის წმინდად გათლილი ქვები, სასაფლაო.[12]

ეკლესიის ხელახალი კურთხევა: 2010 წლის 3 ივლისს საქართველოს სომეხთა ეპარქიის წინამძღვრის, მისი ყოვლადუსამღვდელოესობის, ეპისკოპოსის, ვაზგენ მირზახანიანის ხელდასმით და სამცხე-ჯავახეთისა და წალკის საერთო ეპარქიალური ვიკარიატის ვიკარიუსი არქიმანდრიტი, ბაბგენ სალბიანის მონაწილეობით, ხელახლა აკურთხეს ახალქალაქის რაიონის, სოფელ აბულის სურბ ასტვაწაწინ ეკლესია. მეორე დღეს ახალქალაქის სულიერმა ინსპექტორმა, მღვდელმა, ტერ ტათევ მარუქიანმა ახლად ნაკურთხ ეკლესიაში ჩაატარა საღმრთო ლიტურგია და შეასრულა საყოველთაო ნათლობა. ყველა მონათლულს ლამაზი ჯვრები აჩუქა ეკლესიის ქველმოქმედმა, სტეფან ხანჯიანმა.[13]

სურბ ასტვაწაწინ ეკლესია გარემონტდა და ტერიტორია კეთილმოეწყო წარმოშობით აბულელი, სტეფან ხანჯიანის ქველმოქმედებით.

საქართველოს სომხური ეპარქია

საქართველოს სომხური ისტორიულ-კულტურული მემკვიდრეობის შესწავლის ცენტრი

სოფელ ალათუმანის ამჟამინდელი წმინდა სამების ეკლესია დაარსდა მე-19 საუკუნის 30-იან წლებში. ეკლესიის შესახებ მოხსენებები არსებობს სომხური სამოციქულო ეკლესიის საქართველოსა და იმერეთის ეპარქიის ეკლესიების 1839-1840-იანი წლების ბიულეტენში. [1]მე-20 საუკუნის პირველ   ათეულში ეკლესიის მრევლების რიცხვი აღწევდა 684-ს .[2]

რეაბილიტაციები: მე-19 საუკუნის 50-იან წლებში ეკლესია საჭიროებდა რეაბილიტაციას. სოფლის საზოგადოების სახსრებით სამშენებლო სამუშაოები განხორციელდა 1856-1857-იან წლებში. ასევე შენარჩუნებულია ამის დამადასტურებუელი სამშენებლო ჩანაწერები: „ԱՐԴԵԱՄԲ ՀԱՍԱՐԱԿ ԺՈՂՈՎՐԴՈՑ ԳԼԽ(ԱՒՈՐ)Ք (Յ)ԱՆՈՒՆ Ս(ՈՒՐ)Բ ՅԵՐՐ(ՈՐԴՈՒԹ)Ե(ԱՆ) ԱԼ(Ա)Թ(Ո)ՒՄ(Ա)Ն ԳԵՂՋ. 1857 ՇԻՆԵՑԱՒ Ս(ՈՒՐ)Բ ՅԵԿԵՂԵՑԻՍ”. [3]1885 წლის მდგომარეობით ეკლესია იყო ქვით ნაშენი. [4]1899 წელს ეკლესიის შენობა დაზიანდა მიწისძვრის შედეგად.[5]

არქიტექტურა: ეკლესია არის ქვით ნაშენი, გადახურული ხით. სახურავის სამი ფერდი გადახურულია თუნუქით. მიეკუთვნება სამნავიანი დარბაზის ტიპს. საერთო ზომებია 15.75x9,2. დასავლეთის შესასვლელის ზედა მხარეს ზედა დარაბაა, ხოლო მარცხენა მხარეს არის სომხური წარწერა. შიდა ტერიტორიაზე კედლები გალესილა და შეღებილი, ალაგ-ალაგ ჩანს ფრესკები. ფრესკებით მორთული საკურთხეველი მდებარეობს აღმოსავლეთ ნაწილში. დარბაზის ნავები ერთმანეთისგან გამოყოფილი არიან ხის ძელებით. საკურთხეველის მარჯვენა და მარცხენა მხარეს ეგვტერებია. ჭერი მოწყობილია ფიცრებით. ჩრდილოეთის კედელზე მოთავსებულია ნათლობის აუზი. [6]შესასვლელი ამოჭრილია დასავლეთის კედელზე. დასავლეთის ფრონტონის თავზე აშენებულია სამრეკლო. ეკლესიის ძირითადი ნაწილები აშენებულია დაუმუშავებელი ქვით.[7]

სამრევლო მღვდელები: სოფელ ალათუმანის მღვდლები იყვნენ მღვდელი გრიგორ ქერობიანცი, [8]მღვდელი ბარსეღ ნიკოღოსიანი[9] (მღვდლად მსახურობდნენ მე-19 საუკუნის 60-70-იან წლებში).

სკოლა: ეკლესიის მომიჯნავედ სამრევლო სკოლის შესახებ საარქივო ჩანაწერები ცნობებს გვაწვდიან დაწყებული მე-19 საუკუნის 60-იანი წლებიდან. [10]1868-1869-იან წლებში სკოლის მოსწავლეების რიცხვი ასულა 30-მდე. იგი ძირითადად ფუნქციონირებდა ადგილობრივი მოსახლეობის მიერ გაცემული სახსრებით.[11]

ელესიის ხელახალი კურთხევა: მიუხედავად იმისა, რომ ეკლესია მყარად იდგა, როგორც მრავალი სომხური ეკლესა, საბჭოთა წლებში იგი დაიხურა და აღმოჩნდა უმწეო მდგომარეობაში. ეკლესიის რეაბილიტაციისა და ტერიტორიის კეთილმოწყობის ინიცირება და განხორციელება ხდება წარმოშობით ჯავახელი, ალიკ მაკარიანის ქველმოქმედებით. ქველმოქმედის მამის სამახსოვროდ, ეკლესიის ეზოში დაიდგა ქვაჯვარი.

2013 წლის ნოემბერში, საქართველოს სომეხთა ეპარქიის წინამძღვრის, მისი ყოვლადუსამღვდელოესობის, ეპისკოპოსის, ვაზგენ მირზახანიანის ხელდასმით და სამცხე-ჯავახეთისა და წალკის საერთო ეპარქიალური ვიკარიატის ვიკარიუსის არქიმანდრიტი, ბაბგენ სალბიანის მონაწილეობით, ხელახლა აკურთხეს წმინდა სამების ეკლესია. ეკლესიის კურთხევის შემდეგ ჩატარდა წმინდა და უკვდავი ლიტურგია.[12]

საქართველოს სომხური ეპარქია

საქართველოს სომხური ისტორიულ-კულტურული მემკვიდრეობის შესწავლის ცენტრი

ეკლესიის აშენება: სოფელი არაკოვა ჯავახეთის ერთერთი ცენტრალური დასახლებათაგანია. იგი მდებარეობს ახალქალაქიდან სწორხაზოვნად 7 კმ ჩრდილოეთით. სოფლის სურბ გევორგ ეკლესია თავის დროზე ერთერთი გამოირჩეული ნაგებობათაგანი იყო. რომელიც დაარსდა 1830-იან წლებში. ეკლესიის შესახებ პირველი მოხსენიებები ეხება 1840[1]-1841 წლებს. [2]მღვდლად არის მოხსენიებული ტერ გრიგორი. [3]სომხური სამოციქულო ეკლესიის საქართველოსა და იმერეთის ეპარქიის ეკლესიების იმავე წლის სხვა ცნობების მიხედვით, იმ დროისთვის სოფელს ჰქონია ერთი ხით ნაშენი სამრევლო ეკლესია, 354 მრევლი .[4]

რეაბილიტაციები: ეკლესიას კაპიტალური რემონტი ჩაუტარდა მღვდლის, გრიგორ ტერ-ავეტისიანის სახსრებით, კარინიდან აბასთუმანში ჩამოსახლებული არქიტექტორის, გრიგორ კირაკოსიანის პროექტით. [5]მაგრამ 1890-იან წლებში ეკლესია სიძველის გამო იხურება, რასაც ადასტურებს იმ დროინდელი პრეს გამოცემები. [6]ეკლესიის კაპიტალური სარემონტო სამუშაოები ხორციელდებოდა 1903-1905წწ, ხოლო საზეიმო კურთხევა, 1909 წელს.[7]

არქიტექტურა: აშენებულია ნაცრისფერი ბაზალტით და ეკუთვნის ჯვრის ფორმის - გუმბათოვან ტიპს. საერთო ზომებია 24,21x13,44 მ. მხატვრულ-სივცობრივი სტილში გამოყენებულია გოთიკური, დამახასიათებელი ჰორიზონტალურ პოზიციაში წაგრძელებული ელემენტები, მოგრძო ფორმის სამკუთხედი ფანჯრები. ეკლესიას აქვს სამი შესასვლელი, ჩრდილოეთიდან, დასავლეთიდან და სამხრეთიდან, რომლებიც ამოჭრილია სამი საფეხურის სიმაღლეზე. წითელი და შავი ტუფის რვაწახნაგოვანი გუმბათი სახურავის აღმოსავლეთის ნაწილშია. სამრეკლო აშენებულია ეკლესიის დასავლეთ ნაწილში. ეკლესიის სახურავი გადახურყლია თუნუქით. შიდა ტერიტორიაზე კედლები გალესილია და შეღებილი. შენობის აღმოსავლეთის ნაწილში მდებარეობს წმინდა საკურთხეველი მარჯვენა და მარცხენა ეგვტერებით. დარბაზი გაყოფილა სამ ნავად. ჩრდილოეთის კედელზე მოთავსებულია ნათლობის აუზი.

მღვდელები: სოფელ არაკოვას სურბ გევორგ ეკლესიაში მღვდლად მსახურობდნენ, მღვდელი გრიგორ ტერ-ავეტისიანი, მღვდელი კარაპეტ დავთიანი, [8]მღვდელი გრიგორ კარაპეტიანი[9]და სხვები.

სკოლა: 1860-იანი წლების მდგომარეობით სკოლას ჰქონია საეკლესიო-სამრევლო სკოლა: საქართველოსა და იმერეთის 1869 წლის სკოლების შესახებ ცნობების მიხედვით, სკოლა დაარსა მღვდელმა, გრიგორ ტერ-ავეტისიანმა ეკლესიის გავითში. [10]1885 წელს სკოლა დაიხურა, გადაიქცა საწყობად. სოფელში აგრძელებდა ფუნქციონირებას რუსული სამეფო სკოლა.[11]

სასაფლაო: მდებარეობს ეკლესიის ეზოში: ადგილზე შენარჩუებულია მე-19 საუკუნის საფლავის ქვები.[12]

ძველი ეკლესია: ახალი ეკლესიის ჩრდილოეთით შენარჩუნებულია ასევე ადრეული შუასაუკუნეების დანგრეული ეკლესიის ნანგრევები.[13]

ეკლესია საბჭოურ და პოსტსაბჭოურ წლებში: 1930-იან წლებში საბჭოთა ხელისუფლების გადაწყვეტილებით ეკლესია დაიხურა და გადაიქცა საწყობად, ხოლო მღვდელი გაასამართლეს და გადაასახლეს.

ეკლესია და ხელახლა კურთხევა: 2000 წელს, დაბადებით არაკოველი, მოსკოვში მცხოვრები თანასოფლელებისა და მერუჟან თუთანჯიანის ქველმოქმედებით და მოსახლეობის სახსრებით აღდგენილ იქნა დანგრეული გუმბათი, საძირკვლიანად კეთილმოწყო ეკლესიის მიმდებარე ტერიტორია.

2006 წლის 28 ოქტომბერს, ყოველთა სომეხთა კათოლიკოსის უწმინდესისა და უნეტარესის გარეგინ II-ის ლოცვა-კურთხევით , საქართველოს სომეხთა ეპარქიის წინამძღვრის, მისი ყოვლადუსამღვდელოესობის, ეპისკოპოსის, ვაზგენ მირზახანიანის ხელდასმით და სამცხე-ჯავახეთისა და წალკის საერთო ეპარქიალური ვიკარიატის ვიკარიუსის არქიმანდრიტი, ბაბგენ სალბიანისა და ადგილობრივი სასულიერო დასის მონაწილეობით, ხელახლა აკურთხეს და მორწმუნეთა წინაშე თავისი კარები გააღო სურბ გევორგ ეკლესიამ.[14]

2017 წლის 10 ივნისს აკურთხეს სურბ გევორგ ეკლესიის ახლად აშენებული საკურთხეველი, რომელიც აშენდა არაკოვას ყოფილი მკვიდრის, არმენ იაილახანიანის სახსრებით.

სურბ გევორგ ეკლესიის მომიჯნავედ დღეს ფუნქციონირებს დაწყებითი სკოლა „ხრიმიან ჰაირიკ“, საიდანაც თავიანთ სულიერ აღზრდას იღებენ არაკოვასა და მეზობელი სოფლების ბავშვები.[15]

საქართველოს სომეხთა ეპარქია

საქართველოს სომხური ისტორიულ-კულტურული მემკვიდრეობის შესწავლის ცენტრი

Եկեղեցու կառուցում.Արակովա գյուղի Սրբոց Կուսանաց եկեղեցին հիմնադրվել է 2001 թվականին` ի հիշատակ վաղամեռիկ Հայաստան Յայլախանյանի: Եկեղեցին օծվել է 2001 թվականի հոկտեմբերին, Վիրահայոց թեմի առաջնորդ Գերաշնորհ Գևորգ արքեպս. Սերյադարյանի կողմից: Եկեղեցու օծման արարողությանը ներկա էին Սամցխե-Ջավախքի և Ծալկայի ընդհանուր առաջնորդական փոխանորդ Տեր Բաբգէն աբեղա Սալբիյանը, Ախալքալաքի Սուրբ Խաչ եկեղեցու հոգևոր հովիվ Տեր Սամուել քհն. Թորոսյանը: Եկեղեցին կառուցվել է Հ. Յայլախանյանի կողմից՝ ընտանիքի բարեկամների աջակցությամբ: Եկեղեցին գտնվում է գյուղին կից զառիթափ բարձունքի վրա[1]:

Ճարտարապետություն.Եկեղեցին կառուցված է տրավերտինից: Ընդհանուր չափսերն են 8x6,5մ: Պատկանում է խաչաձև-գմբեթավոր տիպին: Պատերի և տանիքի միացման տեղերում առկա են քիվեր: Մուտքն արևմտյան կողմից է, որի վերևում հայերեն քառատող գրություն է արված: Տանիքի արևմտյան մասում վեց սյուների վրա հենվող զանգակատունն է: Գմբեթը կազմված է ութ նիստերից, որտեղ բացված են չորս պատուհաններ: Եկեղեցու ծածկը երեսապատված է տուֆի սալիկներով: Շինության արևելյան մասում է գտնվում Սուրբ Խորանը, իսկ հյուսիսային պատին տեղակայված է մկրտության ավազանը[2]:

Տարիների ընթացքում եկեղեցին դարձել է յուրօրինակ ուխտատեղի:

Վիրահայոցթեմ 

Վրաստանի հայկական պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրության կենտրոն

Եկեղեցու կառուցում. Բալխո գյուղի եկեղեցին հիմնադրվել է 19-րդ դարի 30-ական թվականներին, գյուղի բնակիչների նախաձեռնությամբ: Սուրբ Հարություն անվամբ եկեղեցին հիշատակված է Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցու Վրաստանի և Իմերեթի թեմի եկեղեցիների 1839-1840-ական թվականների ցանկում[1]: 1868 թվականի վերանորոգման առթիվ եկեղեցու արևմտյան կողմից բացված մուտքի բարավորին արված շինարարական արձանագրու­թյունում այն հիշատակվում է Սուրբ Հարություն անվամբ[2], իսկ ահա, 1869 թվականից սկսած, արխիվային վավերագրերում հիշատակվում է Սուրբ Սահակ Պարթև անվամբ[3]:

1868 թվականին Մինաս քհն. Մկրտչյանի գլխավորությամբ իրականացվել են հին եկեղեցու տեղում նոր եկեղեցու շինարարության աշխատանքները: Հետագայում`1898 թվականին, կառուցվել է եկեղեցու պարիսպը: Պահպանվել են նաև դա փաստող համապատասխան շինարարական արձանագրությունները[4]: Վերակառուցումից հետո եկեղեցին օծվել և հետագայում հիշատակվել է Սուրբ Հարություն անունով:

Ճարտարապետություն. Եկեղեցին կառուցված է կարմիր տուֆից: Պատկանում է երկթեք սրահի տիպին: Ընդհանուր չափսերն են` 17,1x9,50մ: Որպես եկեղեցու գեղարվեստական-դեկորատիվ միջոց, գործածվել են կոմպոզիցիոն դեկորատիվ որմնասյուներ: Հարավային և հյուսիսային պատերին բացված են քառանկյուն, իսկ արևմտյան և արևելյան պատերին՝ կիսաշրջանաձև պատուհաններ: Մուտքը արևմտյան կողմից է: Արևմտյան ճակատին քանդակված է խաչ, որի ներքևում երկշարք հայերեն գրություն կա: Տանիքի արևմտյան կողմից կառուցված է զանգակատունը: Երկթեք տանիքը երեսապատված է թիթեղով: Սրահը բաժանված է նավերի, որոնք միմյանց են կապվում կամարներով: Արևելյան մասում խորանն է, որի աջ և ձախ կողմերում ավանդատներն են: Հյուսիսային պատին մկրտության ավազանն է[5]:

Ծխատեր քահանաներ. 1830-1870-ական թվականներին Սուրբ Հարություն (Սահակ Պարթև) եկեղեցում քահանայագործել է Մինաս քհն. Մկրտչյանը[6]:

Դպրոց. Գյուղի եկեղեցական ծխական դպրոցի վերաբերյալ արխիվային վավերագրերը տեղեկություններ են հաղորդում՝ սկսած 1860-ական թվականներից: Համաձայն 1865 թվականի Ախալքալաքի և Ծալկայի դպրոցների վիճակի տեղեկագրի` աշակերտների թիվը տվյալ պահին եղել է 21[7]:

Եկեղեցին խորհրդային տարիներին. Եկեղեցին խորհրդային տարիներին,  կորցնելով իր գործառույթները, վերածվել էր կոլտնտեսության պահեստի, իսկ հետխորհրդային շրջանում մատնվել անուշադրության: Աղոթազուրկ և անխնամ մնացած եկեղեցին հետագայում մասնակի վերանորոգվել է գյուղի արժանավոր զավակների բարերարությամբ: 2004 թվականին, եկեղեցու առաջին մասնակի վերանորոգումից հետո, Սամցխե-Ջավախքի և Ծալկայի փոխառաջնորդ հոգեշնորհ Տեր Բաբգէն աբեղա Սալբիյանի կողմից կատարվեց եկեղեցու օրհնության կարգ, և տաճարը դարձավ Վիրահայոց Թեմի գործող եկեղեցիներից մեկը[8]:

Եկեղեցու վերանորոգություն և վերաօծում. 2018 թվականի օգոստոսի 25-ին  տեղի ունեցավ Բալխո գյուղի Սուրբ Հարություն եկեղեցու վերաօծման հանդիսավոր արարողությունը: Այն վերանորոգվեց  գյուղի արժանավոր զավակ,  ռուսաստանաբնակ Մեսրոպ Մովսիսյանի բարերարությամբ:

Եկեղեցին վերաօծվեց Վիրահայոց թեմի Առաջնորդ Գերաշնորհ Տեր Վազգեն եպիսկոպոս Միրզախանյանի ձեռամբ և Արժանապատիվ Քահանա Հայրեր  Տեր Տաթև Մարուքյանի, Տեր Թադեոս Տեր-Մկրտչյանի ու Տեր Տիգրան  Մխիթարյանի մասնակցությամբ: Դռնբացեքի արարողությունից հետո Սրբասուրբ մյուռոնով օծվեցին Սուրբ Հարություն եկեղեցու Սուրբ Սեղանը, Մկրտության ավազանը և 16 սյուները:

Վերակառուցված և վերաօծված եկեղեցում անդրանիկ Սուրբ և Անմահ Պատարագը մատուցեց Արակովայի «Սուրբ Գևորգ» եկեղեցու ու հարակից գյուղերի հոգևոր հովիվ Արժանապատիվ Տեր Թադևոս քահանա Տեր-Մկրտչյանը[9]:

[9] Վիրահայոց թեմի մամլո դիվան:

Բարալեթը Ջավախքի խառն ազգային կազմ ունեցող գյուղերից է եղել: Այստեղ կողք կողքի բնակվել են հայեր և վրացիներ: Այսպես` 1873 թվականի դրությամբ գյուղի 80 տների 2/3-ը հայեր էին, իսկ 1/3-ը՝ վրացիներ[1]: Մինչև հայկական եկեղեցու կառուցումը, հայերն ու վրացիները աղոթել են 13-րդ դարում վրաց Թամար թագուհու որդի Գեորգի-Լաշայի կառուցած եկեղեցում: Այսօր գյուղում գոր­ծում են հայկակաև Սուրբ Աստվածածին և վրացական Սուրբ Ստեփանոս եկեղեցիները: Երկար տարիներ Բարալեթը հանդիսացել է շրջակա 23 գյուղերի հովվական կենտրոնը: Գյուղը հարուստ է նաև պատմական հուշարձաններով: Նրա հյուսիսային բարձունքներում մինչ օրս էլ պահպանված են միջնադա­րում կառուցված հայկական եկեղեցու գերեզմանատան և պարսպի փլատակները:

Եկեղեցու կառուցում. Սկզբնապես փայտաշեն Բարալեթի Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին կառուցվել է դեռևս 1855 թվականին, գյուղի հայ բնակչության միջոցներով[2]: Ընդհանուր առմամբ եկեղեցին հայտնի է երկու անուններով` Սուրբ Խաչ և Սուրբ Աստվածածին: Սուրբ Խաչ անվամբ հիշատակվում է մինչև 1840-ական թվականները[3], որից հետո` Սուրբ Աստվածածին անվամբ: Իր հերթին Սուրբ Աստվածածին անվամբ հին եկեղեցու տեղում 1869 թվականին կառուցվել է համանուն նոր եկեղեցին[4]: Պահպանվել է նաև այդ փաստող շինարարական արձանագրությունը[5]: Եկեղեցու հարավային կողմում տարածվում է գերեզմանոցը: Պահպանված տապանաքարերից հնագույնները թվագրվում են 19-րդ դարի առաջին կեսով[6]:

Ճարտարապետություն. Եկեղեցին կառուցված է տուֆից: Պատկանում է երկթեք սրահի տիպին: Արտաքին չափեսրն են 18,00x9,86 մ: Եկեղեցին շրջափակված է պարսպով[7]: Ճակատամասերը զարդանախշված չեն: Պատերի և տանիքի միջև տեղադրված են դեկորատիվ քիվեր: Հարավային և հյուսիսային պատերին բացված են քառանկյուն պատուհաններ: Արևմտյան պատին բացված է միակ քանդակազարդ մուտքը, որի վերևում հայերեն գրություն է արված: Տանիքը երկթեք է և երեսապատված է թիթեղով: Ներքին տարածքում պատերը սվաղած և ներկած են: Արևմտյան ճակտոնի գագաթին ութ սյուներով զանգակատունն է: Խորանը արևելյան մասում է` իր աջ և ձախ կողմերում կառուցված ավանդատներով: Հյուսիսային պատին մկրտության ավազանն է: Առաստաղը երեսապատված է պլաստիկ մոդուլներով, իսկ ներսից կորաձև է[8]:

Ծխատեր քահանաներ. 1850-ական թվականներին եկեղեցում քահանայագործել է Կարապետ քահ. Տեր-Մարտիրոսյանը[9], 1860-ական թվականներին` Հակոբ քահ. Տեր-Կարապետյանը[10], 1870-80-ական թվականներին` Կարապետ քահ. Տեր-Կարապետյանը[11], 1900-ական թվականներին` Ենովք քահ. Սեֆերյանը[12]:

Դպրոց. 1860-1870-ական թվականներին գյուղում գործել է եկեղեցա-ծխական դպրոց, որը 1880-ական թվականներին պետական դպրոցի բացման պատճառով փակվել է: 1895 թվականին գյուղում բացվել է նաև գրադարան-ընթերցարան[13]:

Եկեղեցու վերականգնում և վերաօծում. 1930-ական թվականներին եկեղեցին փակվել և օգտագործվել է՝ իբրև հացահատիկի պահեստ: Սուրբ Աստվածածին եկեղեցու անմխիթար և քայքայված վիճակը տարինե­րով հանգիստ չէր տալիս տեղի հայությանը: Ի վերջո, 2004 թվականին, բարալեթցիների նախա­ձեռնությամբ, Ռուսաստանում և Հայաստանում ապրող գյուղի նախկին բնակիչների նվիրատվությունների շնորհիվ, եկեղեցին ամբողջությամբ վերանորոգվեց, բարեկարգ­վեց և պարսպապատվեց:

2005 թվականի նոյեմբերի 20-ին, ձեռամբ Վիրահայոց թեմի առաջնորդ Տ. Վագգեն եպիսկոպոս Միրզախանյանի, վերաօծվեց Ախալքալաքի շրջանի Բարալեթ գյուղի Սուրբ Աստվածածին հայկական եկեղեցին:

Սրբազան Հայրը Առաքելական մեր Սուրբ Եկեղեցու կանոնների համաձայն կատարեց վերաօծման կարգը, Օրհնության Գիր հանձնեց գլխավոր նվիրատուներին, որին հաջորդեց Սբ Պատարագի արարողությունը[14]:

Եկեղեցու բակում Պետրոսյան գերդաստանի կողմից տեղադրվել է Սուրբ Աստվածածնին նվիրված խաչքար: Տարածքում պահպանվում են նաև տարբեր ժամանակաշրջանների հայկական ծաղկած խաչով տապանաքարեր[15]:

Վիրահայոց թեմ 

Վրաստանի հայկական պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրության կենտրոն

Բեժանոն (Ջանճղա (Ճանճղա), հայաբնակ գյուղ է Ախալքալաքի շրջանում: Հայտնի է, որ մինչև նոր եկեղեցու կառուցումը, գյուղի բնակիչները եկեղեցական ծիսաարարողությունները կատարել են «Կարմիր ժամ» կոչվող եկեղեցում, որը կառուցված էր կարմրագույն սրբատաշ քարից: Առ այսօր եկեղեցին իր կանգուն մնացած պատերով ծառայում է որպես ուխտատեղի: Ներկայիս գործող եկեղեցին կրում է Սուրբ Մինաս Եգիպտացու անունը, ում մասին, ի դեպ, խոսվում է «Վարք Սրբոց» գրքում[1]:

Եկեղեցու կառուցում. Բեժանոյի Սուրբ Մինաս միանավ բազիլիկ եկեղեցին կառուցվել է 1830-ական թվականներին: Համաձայն Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցու Վրաստանի և Իմերեթի թեմի եկեղեցիների 1840 թվականի տեղեկագրի` եկեղեցու ծխականների թիվը եղել է մոտ 196[2]: 1840-ական թվականներին եկեղեցին դեռևս փայտաշեն էր[3]: 1899 թվականին եկեղեցին վնասվել էերկրաշարժից, սակայն 1906 թվականինհիմնովինվերակառուցվել է: Այդ է վկայում եկեղեցուհարավայինմուտքիցվերեղածարձանագրությունը[4]:

Ճարտարապետություն. Եկեղեցին կառուցված է մոխրագույն տուֆից: Պատկանում է սրահի տիպին: Ընդհանուր չափսերն են 18,72x10,64 մ: Հարավային և հյուսիսային պատերին բացված են կիսաշրջանաձև պատուհաններ: Երկու մուտքերը բացված են հարավային և արևմտյան կողմերից: Հարավային մուտքի վերևում խաչքար է քանդակված, իսկ արևմտյան մուտքի վերևում` խաչաձև քանդակ: Մուտքի աջ կողմում քառատող հայերեն գրություն է արված. ՍՈՒՐԲ ՄԻՆԱՍ ԵԿԵՂԵՑԻ 1906 Թ. | ՎԵՐԱԿԱՌՈՒՑՎԵՑ 2007 Թ.-ԻՆ | ԲԱՐԵՐԱՐՆԵՐ ՎԱՍԻԼ ԵՎ ՎԻԿՏՈՐ | ՍԱՐԳՍՅԱՆ ԵՂԲԱՅՐՆԵՐ: Տանիքի արևմտյան մասում զանգակատունն է: Եկեղեցու կոր տանիքը երեսապատված է թիթեղով: Առաստաղը կամարաձև է: Ներքին տարածքում պատերը սվաղած են և ներկած: Արևելյան մասում կառուցված է խորանը, որի աջ և ձախ կողմերում ավանդատներն են: Հյուսիսային պատին տեղակայված է մկրտության ավազանը[5]:

Ծխատեր քահանաներ. Սուրբ Մինաս Եկեղեցու քահանաներից են եղելԳրիգոր քհն. Տեր-Քերոբյանցը[6], Գրիգոր քհն. Սարգսյանը, Հակոբ քհն. Քերոբյանցը[7], ովքեր քահանայագործել են 1860-1870-ական թվականներին:

Դպրոց. Գյուղի եկեղեցա-ծխական դպրոցի վերաբերյալ հիշատակություն կա 1860-ական թվականների արխիվային վավերագրերում: Մասնավորապես, 1869 թվականի Վրաստանի և Իմերեթի թեմի դպրոցների տեղեկագրի համաձայն, այն հիմնադրվել է 1863 թվականին տեղի հասարակության միջոցներով: Տվյալ պահին աշակերտների թիվը եղել է 54[8] (1865 թ.-ին` 47 էր)[9]:

Եկեղեցին 21-րդ դարում. Եկեղեցու վերանորոգչական հետագա աշխատանքներ իրականացվել են միայն 2006-2007 թվականներին: Եկեղեցին վերանորոգվել է ծագումով նույն գյուղից Վասիլ և Վանիկ Սարգսյան եղբայրների նյութական օժանդակությամբ:2007 թվականի օգոստոսի 17-ին Վիրահայոց թեմի առաջնորդ Տ. Վազգեն եպիկոպոս Միրզախանյանի ձեռամբ և մասնակցությամբ Սամցխե-Ջավախքի և Ծալկայի ընդհանուր առաջնորդական փոխանորդ Տ. Բաբգէն աբեղա Սալբիյանի` վերաօծվեց Բեժանո գյուղի Սուրբ Մինաս եկեղեցին[10]: Անդրանիկ Սուրբ Պատարագը մատուցվեց Ախալքալաքի շրջանի հայության հոգևոր հովիվ Տ. Սամվել քահանա Թորոսյանի ձեռամբ: Առաջնորդ Սրբազան Հայրը գնահատանքի և օրհնության իր խոսքն ուղղեց եկեղեցու վերականգնման գործում զգալի ներդրում կատարած Սարգսյանների ընտանիքին և շինարարներին՝ նրանց փոխանցելով առաջնորդական Օրհնության գիր և հուշանվերներ[11]:

Բեժանո գյուղից 0.5 կմ արևելք պահպանվել են նաև «Կաթնաղբյուրի ժամ» կոչված եկեղեցու ավերակները: Ըստ ճարտարապետական առանձնահատկությունների, եկեղեցու կառույցը բնորոշ է ԺԲ-ԺԳ դարերին: Գյուղի հարավ-արևելյան կողմում պահպանվել են սրբատաշ քարով կառուցված մեկ այլ` «Վանք» անվամբ եկեղեցու հիմնապատերը: Գյուղում կան նաև այլ սրբություններ, որոնք պահպանվում են գյուղացիների տանը[12]:

Վիրահայոց թեմ

Վրաստանի հայկական պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրության կենտրոն

Եկեղեցու հիմնադրում. 1830 թվականին Կարնո գավառի Տանձուտ և Բռնակապան գյուղերի հայ բնակիչները վերաբնակեցվել են Բուղաշենում: Այդ տարիներին էլ ժողովրդի միջոցներով գյուղում կառուցվել է փայտաշեն, ապա՝ քարաշեն, փայտածածկ եկեղեցի: Եկեղեցին օծվել է Սուրբ Հարություն անվամբ: 1840 թվականի դրությամբ եկեղեցու ծխականների թիվը եղել է 111[1]: 1840-ական թվականներին այն դեռևս փայտաշեն էր,[2] 1880-ական թվականներին` քարաշեն, փայտածածկ[3]: 1899 թվականին եկեղեցին ավերվել է երկրաշարժից, հիմնովին վերանորոգվել՝ 1909 թվականին: Պահպանվել է նաև վերանորոգումը փաստող շինարարական արձանագրությունը[4]:Եկեղեցին վերանորոգումից հետո գործել է մինչև 1930-ական թվականները: Խորհրդային տարիներին այն փակվել և վերածվել է պահեստի, իսկ քահանան՝ աքսորվել[5]:

Ճարտարապետություն. Եկեղեցին կառուցված է մոխրագույն տուֆից: Պատկանում էերկթեք սրահի տիպին: Ընդհանուր չափսերն են 15,93x10,14 մ: Արևմտյան ճակատը կառուցված է սրբատաշ քարով: Նույն կողմի ճակտոնին կանգուն է վեց սյուների վրա հենված սրածայր վեղարով զանգակատունը[6]:Եկեղեցու ճակատամասերը զարդանախշած չեն: Պատուհանները բացված են հարավային և հյուսիսային պատերին: Մուտքը բացված է արևմտյան պատին: Մուտքի վերևում հայերեն լեզվով արձանագրություն կա: Երկթեք տանիքը երեսապատված է թիթեղով: Ներքին տարածքում պատերը սվաղած են և ներկած: Արևելյան մասում խորանն է, որի աջ և ձախ կողմերում ավանդատներն են: Հյուսիսային պատին մկրտության ավազանն է: Առաստաղը երեսապատած է պլաստիկ մոդուլներով[7]:

Ծխատերքահանաներ. Բուղաշեն գյուղի Սուրբ Հարություն եկեղեցու քահանաներից են եղել Մարտիրոս Սաղաթելյանը[8], Մինաս քահ. Մկրտչյանը[9], Գալուստ քահ. Պալյանցը[10], ովքեր քահանայագործել են 1830-1880-ական թվականներին:

Դպրոց. Գյուղի եկեղեցա-ծխական դպրոցի վերաբերյալ հիշատակությունների կարելի է հանդիպել 1860-ական թվականներին վերաբերող փաստաթղթերում: Մասնավորապես, Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցու Վրաստանի և Իմերեթի թեմի դպրոցների 1869 թվականի տեղեկագրի համաձայն՝ Բուղաշեն գյուղի եկեղեցա-ծխական դպրոցը տվյալ պահին ունեցել է 28 աշակերտ: Այն հիմնադրվել է տեղի հասարակության միջոցներով, 1864 թվականին[11]:

Եկեղեցու վերաօծում. 2009 թվականի օգոստոսի 8-ին, ձեռամբ Վիրահայոց թեմի առաջնորդ Տ. Վազգեն եպիսկոպոս Միրզախանյանի և մասնակցությամբ Սամցխե- Ջավախքի և Ծալկայի ընդհանուր առաջնորդական փոխանորդ Տ. Բաբգէն աբղ. Սալբիյանի՝ վերաօծվեց Ախալքալաքի շրջանի Բուղաշեն գյուղի Սուրբ Հարություն եկեղեցին, որին հաջորդեց անդրանիկ պատարագի մատուցումը: Սուրբ Հարություն եկեղեցին վերանորոգվել և տարածքը բարեկարգվել է ծնունդով բուղաշենցի, ռուսաստանաբնակ Խաչատուր Եղոյանի միջոցներով[12]: 
 

Վիրահայոց թեմ 

Վրաստանի հայկական պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրության կենտրոն

Եկեղեցու կառուցում. Գումբուրդո գյուղի արևմտյան եզրին` դեպի Կուր գետը նայող զառիթափ բարձունքի վրա,[1] «Խաչի Դուրան» տեղանքում է գտնվում Սուրբ Խաչ եկեղեցին: Եկեղեցին կառուցվել է 2011 թվականին, Գումբուրդոյի բարեպաշտ հայորդիներ Խաչատուր և Սայաթ Սահարյանների նախաձեռնությամբ և բարերարությամբ: 2017 թվականի ապրիլի 22-ին Վիրահայոց թեմի առաջնորդ Գերաշնորհ Տեր Վազգեն եպիսկոպոս Միրզախանյանի ձեռամբ և Սամցխե-Ջավախքի և Ծալկայի ընդհանուր առաջնորդական փոխանորդ հոգեշնորհ Տեր Բաբգէն վարդապետ Սալբիյանի մասնակցությամբ, սրբալույս մյուռոնով օծվեց նորակառույց Սուրբ Խաչ եկեղեցին: Անդրանիկ Սուրբ Պատարագը մատուցվեց Սամցխե-Ջավախքի Ախալքալաքի և մերձակա գյուղերի հոգևոր հովիվ Արժանապատիվ Տեր Տաթև քահանա Մարուքյանի կողմից:

Ճարտարապետությունը.Եկեղեցին կառուցված է կարմիր տուֆից: Ընդհանուր չափսերն են 6x9,5մ: Պատկանում է խաչաձև-գմբեթավոր տիպին: Ճակատամասերը զարդանախշած չեն: Պատերի և տանիքի միացման տեղերում առկա են քիվեր: Մուտքն արևմտյան կողմից է, որի վերևում հայերեն քառատող գրություն է արված: Տանիքի արևմտյան մասում՝ 6 սյուների վրա, կառուցված է զանգակատունը: Գմբեթը կազմված է ութ նիստերից, որտեղ բացված են 4 պատուհաններ: Եկեղեցու ծածկը երեսապատված է տուֆի սալիկներով: Շինության արևելյան մասում՝ չորս աստիճան բարձրության վրա, կառուցված է խորանը, իսկ հյուսիսային պատին տեղակայված է մկրտության ավազանը[2]:

Ժողովրդական ավանդություն. «Խաչի Դուրան» տեղանքում կառուցված նոր եկեղեցու շնորհիվ գումբուրդոցիները հնարավորություն ունեցան Սուրբ Զատկի ավանդական տոնակատարությունն արդեն հավուր պատշաճի նշելու՝ հոգևոր կանոններով և ծիսական համապատասխան արարողություններով: Գումբուրդո գյուղում իրականացվող այս ծիսական արարողակարգը տարածաշրջանում եզակի է իր բնույթով և հավատավոր ժողովրդի համընդհանուր մասնակցության առումով:

Վիրահայոց թեմ 

Վրաստանի հայկական պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրության կենտրոն

Դադեշ գյուղը գտնվում է Ախալքալաքից 13 կմ հարավ-արևմուտք: Գյուղի բնակիչների նախնիներն այստեղ հաստատվել են 1830 թվականի կեսերին, Էրզրումի նահանգի Աշկալա գյուղից, Մուշից, Կարսից: Գյուղում պահպանված ուշագրավ կառույցներից է Սուրբ Աստվածածին հին եկեղեցին[1]։

Եկեղեցու հիմնադրում. Դադեշ գյուղում եղել են Սուրբ Աստվածածին անվամբ հին և նոր եկեղեցիներ: Հին եկեղեցին հիմնադրվել է 10-11-րդ դարերում: 19-րդ դարում գյուղում վերաբնակեցված հայերը նախ նորոգել են հին կիսախարխուլ եկեղեցին, ապա 1848 թվականին եկեղեցու օծման խնդրանքով դիմել են Ախալցխայի Հոգևոր կառավարությանը[2]: 1867-1868 թվականներին հին եկեղեցու հարավային կողմում կառուցվել է նոր համանուն եկեղեցին[3]: 1885 թվականի դրությամբ եկեղեցին քարաշեն էր, փայտածածկ[4]: Գյուղի բնակիչների վկայությամբ նոր եկեղեցին եղել է գմբեթավոր, որն էլ հետագայում փլուզվել է:

Ճարտարապետություն. Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին կառուցված է խառը տեսակի տուֆից և պատկանում է գմբեթավոր սրահի տիպին: Ընդհանուր չափսերն են 19,47x10,6մ: Շինարարության ժամանակ որպես կապակցանյութ գործածվել է կիրը, ինչը պարզորոշ երևում է շինության ճակատամասերին: Հյուսիսային և հարավային պատերին բացված են ուղղանկյուն պատուհաններ: Հյուսիսային պատին կից պահպանվել է միջնադարյան հին եկեղեցուց մի հատված: Եկեղեցու մուտքը արևմտյան կողմից է: Տանիքի արևմտյան մասում է գտնվում զանգակատունը, իսկ տանիքի կենտրոնական մասում կանգնած է ութանիստ գմբեթը: Գմբեթի նիստերին բացված են ուղղանկյուն պատուհաններ: Ներքին տարածքը երեք սյուներով բաժանված է խոյակների: Արևելյան մասում է գտնվում քանդակազարդ Սբ. Խորանը՝ իր աջ և ձախ ավանդատներով: Մկրտության ավազանը հյուսիսային պատի մեջ է[5]:

Ծխատերքահանաներ. Սուրբ Աստվածածին եկեղեցու քահանաներից են եղել Մարտիրոս քահ. Մահտեսի Հովսեփյանը, Կարապետ քահ. Տեր-Գաբրիելյանցը[6], Զաքարիա վարդապետ Զաղունեանցը[7], ովքեր քահանայագործել են 1850-1880-ական թվականներին:

Դպրոց. 1869 թվականի Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցու Վրաստանի և Իմերեթի թեմի դպրոցական տեղեկագրի համաձայն` Դադեշ գյուղի եկեղեցա-ծխական դպրոցը հիմնադրվել է գյուղի հասարակության միջոցներով 1864 թվականին: Տվյալ պահին ունեցել է 20 սովորող, 1 ուսուցիչ[8]:

Եկեղեցու վերաօծում.Դադեշ գյուղի Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին խորհրդային տարիներից ի վեր չի գործել: Եկեղեցու վերակառուցման ու բարեկարգման աշխատանքները սկսվել են 2014 թվականին, ավարտվել` 2017 թվականին: 2017 թվականի հունիսի 10-ին, ձեռամբ Վիրահայոց թեմի առաջնորդ Գերաշնորհ Տեր Վազգեն եպիսկոպոս Միրզախանյանի և մասնակցությամբ Սամցխե-Ջավախքի և Ծալկայի ընդհանուր առաջնորդական փոխանորդ Հոգեշնորհ Տեր Բաբգէն վարդապետ Սալբիյանի, կատարվեց վերակառուցման ընթացքի մեջ գտնվող Սուրբ Աստվածածին հին եկեղեցու գմբեթի և զանգակատան խաչերի ու զանգի օծման արարողությունը։ 2017 թվականի սեպտեմբերին 16-ին՝ իր առաջին օծումից տասնամյակներ անց, հիմնովին վերակառուցված Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին վերաօծվեց Վիրահայոց թեմի առաջնորդ Գերաշնորհ Տեր Վազգեն եպիսկոպոս Միրզախանյանի ձեռամբ և Սամցխե-Ջավախքի ընդհանուր առաջնորդական փոխանորդ Հոգեշնորհ Տեր Բաբգէն վարդապետ Սալբիյանի մասնակցությամբ: Եկեղեցին վերականգնվել է ռուսաստանաբնակ Լյուդվիգ Թումասյանի ընտանիքի և Ռուսաստանի Դաշնությունից նրանց աջակցող հարազատների և ընկերների բարերարությամբ: Սուրբ Աստվածածին եկեղեցում անդրանիկ Սուրբ և Անմահ Պատարագը մատուցեց Արժանապատիվ Տեր Տաթև քահանա Մարուքյանը: Հավարտ Սուրբ Պատարագի կատարվեց առաջին մկրտությունը[9]:

Վիրահայոց թեմ 

Վրաստանի հայկական պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրության կենտրոն

Դիլիսկան Ջավախքի բազմամարդ գյուղերից մեկն է: Գյուղում պահպանված հնագիտական հուշարձանները վկայում են, որ Դիլիսկան բնակեցված է եղել վաղնջական ժամանակներից: Վերջինս Ջավախքի այն սակավաթիվ գյուղերից է, որը 1830 թվականին Կարնո հայտնի գաղթի ժամանակ ուներ տեղաբնիկ հայ բնակչություն[1]:

Եկեղեցու հիմնադրում. Ախալքալաքի Դիլիսկա գյուղի Սուրբ Սարգիս եկեղեցին հիշատակված է Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցու Վրաստանի և Իմերեթի թեմի 1840 թվականի եկեղեցիների տեղեկագրում, համաձայն որի եկեղեցու ծխականների թիվը տվյալ պահին եղել է 499[2]: Նոր եկեղեցին կառուցվել է 1870-ական թվականների սկզբին[3]: 1885 թվականին եկեղեցին քարաշեն էր, փայտածածկ: Այն ունեցել է նաև Գրիգոր վարդապետի ձեռքով գրված ձեռագիր Ավետարան[4]:

Ճարտարապետություն. Եկեղեցին կառուցված է անմշակ քարով, կրաշաղախով, պատկանում է միանավ դահլիճի տիպին: Բացառություն է կազմում արևմտյան ճակատը, որը կառուցված է սրբատաշ քարից: Պատերին ներքուստ ագուցված են 15-16-րդ դարերի խաչքարեր: Եկեղեցու արտաքին չափսերն են 19,68x12 մ: Արևմտյան ճակտոնի գագաթին վեց սյունով զանգակատունն է[5]: Մուտքը արևմտյան կողմից է: Վերջինիս ճակատային մասից բացված է կիսաշրջանաձև պատուհան: Ծածկը կորաձև է: Նախկինում եղել է փայտաշեն, իսկ այժմ երեսապատված է թիթեղով: Ներքին տարածքը չորս զույգ փայտե սյուներով բաժանված է եղել երեք նավերի, այժմ՝ առանց որևէ օժանդակ սյան մեկ մեծ սրահ է: Սուրբ Խորանը կառուցված է արևելյան մասում՝ իր աջ և ձախ ավանդատներով: Հյուսիսային պատին մկրտության ավազանն է[6]:

Ծխատեր քահանաներ. 1830-40-ական թվականներին Սուրբ Սարգիս եկեղեցում քահանայագործել է Տեր-Հովհաննես քահ. Տեր-Սարգսյանը: Դպիրներն են եղել Հովհաննես Տեր-Բարսեղյանը, Ալեքսանդր Վարդանյանը, Տոնական Համբարյանը[7]:

Դպրոց. 1837 թվականին գյուղում հիմնվել է խալֆայական կարգի առաջին դպրոցը[8]: 1869 թվականի Վրաստանի և Իմերեթի թեմի դպրոցական տեղեկագրի համաձայն` Դիլիսկա գյուղի եկեղեցա-ծխական դպրոցը հիմնադրվել է 1864 թվականին գյուղի հասարակության միջոցներով: 1869 թվականի դրությամբ ունեցել է 70 սովորող, մեկ ուսուցիչ[9]: Դպրոցը գործել է մինչև 1885 թվականը: Հետագայում գյուղում բացվել է ռուսական պետական դպրոց, որը գործել է մինչև 1918 թվականի[10]:

Եկեղեցին խորհրդային և հետխորհրդային տարիներին. Ինչպես բազմաթիվ եկեղեցիներ, Դիլիսկա գյուղի Սուրբ Սարգիս եկեղեցին ևս Խորհրդային տարիներին հայտնվում է տնտեսական նշանակության շինության կարգավիճակում: Այդ տարիներին, եկեղեցին չծառայելով իր նպատակին, խոնավության ու անբարեկարգության պատճառով, աստիճանաբար հայտնվում է անմխիթար վիճակում: Սակայն հետագայում եկեղեցին և հարակից տարածքը ամբողջությամբ վերանորոգվում ու բարեկարգվում են ծնունդով Դիլիսկայից Սամվել Նահատակյանի նյութական աջակցությամբ ու բարերարութ­յամբ[11]:

Եկեղեցու վերաօծում. 2009 թվականի դեկտեմբերի 9-ին, ձեռամբ Վիրահայոց թեմի առաջնորդ Տ. Վազգեն եպիսկոպոս Միրզախանյանի և մասնակցությամբ Սամցխե-Ջավախքի և Ծալկայի ընդհանուր առաջնորդական փոխանորդ Տ. Բաբգէն աբեղա Սալբիյանի, վերաօծվեց Ախալքալաքի շրջանի Դիլիսկա գյուղի Սուրբ Սարգիս եկեղեցին: Եկեղեցու վերաօծման ընթացքում կատարվեց տաճարի օրհնություն, ապա վերաօծվեցին տասնվեց սյուները, մկրտության ավազանը, սրբապատկերները և խաչքարերը: Այնուհետեւ մատուցվեց անդրանիկ Սուրբ Պատարագը[12]:

Ջավախքում Սուրբ Սարգսի տոնը բացառիկ եկեղեցական տոներից է, որը տասնյակ հազարավոր երիտասարդների համախմբում է հայ եկեղեցու շուրջ: Ընդունված ավանդույթի համաձայն՝ այդ օրը երիտասարդները հեռու և մոտիկ գյուղերից ու բնակավայրերից, ուղևորվում են դեպի Ախալքալաքի շրջանի Դիլիսկա գյուղի Սուրբ Սարգիս եկեղեցին^[13]:

Եկեղեցին այսօր էլ իր ակտիվ գործունեությունն է ծավալում: Ծագումով դիլիսկացի, այժմ ռուսաստանաբնակ Նաիրի Նահատակյանի բարերարությամբ, 2017 թվականին կրկին վերանորոգվեց Սուրբ Սարգիս եկեղեցին: Եկեղեցին ավելի շքեղ տեսք ստացավ՝ որմնանկարներով զարդանախշված խորանով և մկրտության սուրբ ավազանով: 2017 թվականի դեկտեմբերի 9-ին վերանորգված եկեղեցու բակում կատարվեց հայոց Ցեղասպանության սրբադասված զոհերի հիշատակին և անհայտ զինվորին նվիրված խաչքարերի օծման արարողություն: Եկեղեցու և հիշատակի խաչքարերի օրհնության կարգը կատարվեց Վիրահայոց թեմի առաջնորդ Գերաշնորհ Տեր Վազգեն եպիսկոպոս Միրզախանյանի ձեռամբ և հոգևոր դասի մասնակցությամբ[14]:

Վիրահայոց թեմ 

Վրաստանի հայկական պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրության կենտրոն

Եկեղեցու հիմնադրում. Զակը Ախալքալաքի շրջանի հայաբնակ գյուղերից է, որը գտնվում է «Կարմիր» կոչվող բլրի լանջին: Զակ գյուղի Սուրբ Մինաս եկեղեցին հիմնադրվել է 19-րդ դարի 30-ական թվականներին: Գյուղի եկեղեցու վերաբերյալ հիշատակության կարելի է հանդիպել 1839-1840 թվականների Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցու Վրաստանի և Իմերեթի թեմի հոգևորականների և եկեղեցիների տեղեկագրում[1]: 1866 թվականի դրությամբ եկեղեցին փայտաշեն էր[2], 1885 թվականին` քարաշեն, փայտածածկ[3]: Հին եկեղեցու տեղում նորը կառուցելու ուղղությամբ քայլեր ձեռնարկվեցին դեռևս 1885 թվականին, սակայն գործը ձգձվեց մինչև 1890-ական թվականները: Մասնավորապես 1893 թվականին սկսված շինարարական աշխատանքները կիսատ են մնում թույլտվության հետ կապված խնդիրների առաջացման պատճառով: 1895 թվականին թույլտվություն ստանալու խնդրանքով գյուղի բնակիչները խնդրագրով դիմում են Մկրտիչ կաթողիկոսի միջնորդությանը[4]: Նոր եկեղեցու կառուցման թույլտվությունը տրվեց միայն 1905 թվականին[5] և ավարտվում է 1909 թվականին: Հանդիսավոր օծումը տեղի ունեցավ 1911 թվականի ապրիլի 29-ին[6]:

Ճարտարապետություն. Եկեղեցին կառուցված է բազալտից և պատկանում է բազիլիկ ճարտարապետական տիպին: Ընդհանուր չափսերն են 17,17x10,6 մ: Եկեղեցու հարավային, հյուսիսային և արևմտյան պատերին բացված են կիսաշրջանաձև պատուհաններ: Եկեղեցին ունի երկու մուտք՝ հարավային և արևմտյան կողմերից: Արևմտյան կողմից աջ և ձախ պատերին կան երկու ելուստ, որոնց վրա հենվում է դեկորատիվ կամարը: Մուտքի վերևում տուֆ քարից խաչ է քանդակած: Տանիքի արևմտյան մասում երկհարկ զանգակատունն է, իսկ երկթեք տանիքը երեսապատված է թիթեղով: Ներքին տարածքում պատերը սվաղած են և ներկած: Արևելյան մասում է տեղակայված Սուրբ Խորանը՝ աջ և ձախ կողմերում գտնվող ավանդատներով: Հյուսիսային պատին տեղակայված է մկրտության ավազանը: Առաստաղը երեսապատած է փայտե վահանակներով[7]:

Ծխատեր քահանաներ. 1830-40-ական թվականներին Սուրբ Մինաս եկեղեցում քահանայագործել է Տեր-Կարապետ քահ. Դավթյանը, դպիրներն են եղել Հակոբ Տեր-Կարապետյանը, Մարտիրոս Մկրտչյանը[8]:

Դպրոց. Համաձայն Վրաստանի և Իմերեթի թեմի 1869 թվականի տեղեկագրի` Զակ գյուղի դպրոցը հիմնվել է 1864 թվականին գյուղի հասարակության միջոցներով: 1869 թվականին ուներ 36 սովորող, 1 ուսուցիչ[9]:

Գերեզմանատուն. Գյուղի հյուսիս-արևմտյան եզրին տարածվում է գերեզմանոցը, որտեղ ի թիվս այլ տապանաքարերի, պահպանվում է նաև ծխատեր քահանա Տեր-Իսահակի շիրմաքարը[10]:

Եկեղեցին խորհրդային և հետխորհրդային տարիներին. Խորհրդային տարիներին, մասնավորապես 1930-ական թվականներին, եկեղեցին փակվում և վերածվում հացահատիկի պահեստի: Հետխորհրդային տարիներին՝ 1990-ական թվականներին, համագյուղացի Շահեն Մարտիրոսյանի ջանքերով նախաձեռնվում են եկեղեցու մաքրման և բարեկարգման աշխատանքները: Հետագայում ռուսաստանաբնակ նախկին զակեցի Մնացական, Լևոն և Աշոտ Գասպարյան եղբայրների նյութական աջակցությամբ հիմնանորոգվում է Սուրբ Մինաս եկեղեցին և օրհնվում Շմավոն քհն. Սաղոյանի կողմից:

Եկեղեցու բակում զետեղված են Գասպարյան եղբայրների կողմից տեղադրված խաչքարեր՝ ի հիշատակ Հայոց ցեղասպանության սուրբ նահատակների և Հայոց Վերածննդի:

Սուրբ Մինաս եկեղեցու բակում են գտնվում եկեղեցու հիմնադիր քահանայի և նրա որդու՝ Տեր Մակար և Տեր Հակոբ քհն. Կարապետյանների տապանաքարերը[11]:

Վիրահայոց թեմ 

Վրաստանի հայկական պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրության կենտրոն

Եկեղեցու հիմնադրում. Ախալքալաքից 17 կմ հյուսիս գտնվող Լոմատուրցխ գյուղի Սուրբ Ամենափրկիչ եկեղեցու վերաբերյալ ամենավաղ հիշատակությունները հաղորդում են Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցու Վրաստանի և Իմերեթի թեմի ֆոնդի արխիվային վավերագրերը: Այն հայտնի է Սուրբ Փրկիչ և Սբ. Ամենափրկիչ անուններով: Այսպես` 1857-1860-ական թվականների տեղեկագրում այն հիշատակվում է Սբ. Փրկիչ անվամբ[1], 1864-1867-ական թվականների մեկ այլ տեղեկագրում` Սբ. Ամենափրկիչ[2]: 19-րդ դարի 60-ական թվականներին եկեղեցին դեռևս փայտաշեն էր[3]: «Արձագանք» թերթի տվյալների համաձայն` 1885 թվականին այն արդեն քարաշեն էր, փայտածածկ[4]: 19-րդ դարի 90-ական թվականներին եկեղեցին վերանորոգման կարիք ուներ: Կառավարության հարուցած արգելքների պատճառով սկսված շինարարական աշխատանքներն ընթացել են դժվարություններով[5]: 20-րդ դարի սկզբին եկեղեցին դարձյալ վթարային վիճակում էր: 1905 թվականին աշխատանքներ են ծավալվում հիմնովին նոր եկեղեցի կառուցելու ուղղությամբ: Ըստ եկեղեցու պատին արված արձանագրության՝ շինարարական աշխատանքները սկսվել են 1906 թվականին[6]:

Գյուղի հյուսիս-արևմտյան եզրին տարածվում է գյուղի գերեզմանոցը:

Ճարտարապետություն. Սուրբ Ամենափրկիչ եկեղեցին կառուցված է տուֆից և պատկանում է երկթեք դահլիճի տիպին: Ընդհանուր չափսերն են 16,82x9,67 մ: Հարավային և հյուսիսային պատերին բացված են կամարակապ պատուհանները: Մուտքը հարավային կողմից է: Տանիքի արևմտյան մասում կառուցված է զանգակատունը՝ հենված 4 սյուների վրա: Երկթեք ծածկը երեսապատված է թիթեղով: Ներքին տարածքն իրենից ներկայացնում է մեկ մեծ դահլիճ, որտեղ ոչ մի բաժանող սյուն չկա: Պատերը սվաղած են և ներկած: Հյուսիսային մասում է գտնվում Սբ. Խորանն՝ աջ և ձախ կողմերի ավանդատներով: Հյուսիսային պատին տեղակայված է նաև մկրտության ավազանը: Կամարակապ առաստաղը երեսապատված է փայտե տախտակներով[7]:

Ծխատերքահանաներ. Սուրբ Փրկիչ եկեղեցու քահանաներից է եղել Ղուկաս քհն. Տեր-Բաղդասարյանը[8]:

Դպրոց. Լոմատուրցխ գյուղի եկեղեցա-ծխական դպրոցը բացվել է 1863 թվականին տեղի բնակիչների միջոցներով: 1869 թվականի դրությամբ ունեցել է 20 սովորող[9]: Ուսուցիչներից է եղել Հովհաննես Տեր-Բաղդասարյանը[10]:

Եկեղեցու վերաօծում.Սուրբ Ամենափրկիչ եկեղեցին պատկանում է այն եկեղեցիների թվին, որը Խորհրդային Միության տարիներին իր գործառույթները կորցրեց և վերածվեց կոլտնտեսության պահեստի, ապա հարսանյաց և հոգեհացի արարողությունների սրահի, իսկ հետո մատնվեց անուշադրության:

2016 թվականին, նախկին լոմատուրցխեցի Սեդրակ և Արթուր Խաչատրյան եղբայրների նախաձեռնությամբ և բարեգործությամբ, կարճ ժամանակամիջոցում գյուղի շինարար երիտասարդների ակտիվ մասնակցությամբ և տեղացի Գևորգ Իրիցյանի համակարգմամբ իրականացվեցին եկեղեցու վերակառուցման աշխատանքները:

2017 թվականի հունիսի 11-ին, իր առաջին օծումից 111 տարի անց, գյուղի վերակառուցված Սուրբ Փրկիչ եկեղեցում տեղի ունեցավ վերաօծման հանդիսավոր արարողությունը:

Եկեղեցու վերաօծումը կատարվեց Վիրահայոց թեմի առաջնորդ Գերաշնորհ Տեր Վազգեն եպիսկոպոս Միրզախանյանի ձեռամբ և Սամցխե-Ջավախքի և Ծալկայի ընդհանուր առաջնորդական փոխանորդ Հոգեշնորհ Տեր Բաբգէն վարդապետ Սալբիյանի մասնակցությամբ: Դռնբացեքի արարողությունից հետո սրբասուրբ մյուռոնով օծվեցին Սուրբ Փրկիչ եկեղեցու Սուրբ Սեղանը, Մկրտության ավազանը և 16 սյուները: Վերակառուցված և վերաօծված եկեղեցում կատարվեց անդրանիկ Սուրբ և Անմահ Պատարագը: Սուրբ Պատարագն ավարտվեց Վիրահայոց թեմի Առաջնորդի Պահպանիչ աղոթքով:

Տոնական օրը գյուղի բնակչության համար ավարտվեց Սեդրակ և Արթուր Խաչատրյանների կողմից կազմակերպված հյուրասիրությամբ^[11]:

Վիրահայոցթեմ 

Վրաստանի հայկականպատմամշակութայինժառանգությանուսումնասիրության կենտրոն

Եկեղեցու հիմնադրում. ԽանդոգյուղըՍամցխե-ՋավախքիԱխալքալաքիշրջանիառավելմարդաշատգյու­ղերիցէ:Գյուղի Սուրբ Խաչ եկեղեցին կառուցվել է 19-րդ դարի 50-ական թվականներին: Եկեղեցու շինարարական աշխատանքները սկսվել են 1856 թվականին[1]:

Մինչ այդ գյուղում, գործել է 10-11-րդ դարերի ծխական՝ Սուրբ Աստվածածին անվամբ եկեղեցին[2], որը վերանորոգվել է ազգաբնակչության կողմից և մինչ օրս կանգուն է։

Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցու Վրաստանի և Իմերեթի թեմի 1839-1840 թվականների տեղեկագրերում պահպանված են հիշատակություններ Սուրբ Աստվածածին և Սբ. Խաչը անվամբեկեղեցիների մասին[3]: Սկսած 1857 թվականից գյուղի ծխական եկեղեցի է հիշատակվում միայն Սուրբ Խաչը[4]: 1866 թվականի դրությամբ եկեղեցին փայտաշեն էր[5], 1885 թվականին` քարաշեն[6]: Եկեղեցու հարավային կողմում տարածվում է գերեզմանատունը[7]:

Ճարտարապետություն. Եկեղեցին կառուցված է խառը տեսակի տուֆից և պատկանում է դահլիճի տիպին: Ընդհանուր չափսերն են 11,63x17,69 մ: Շինարարության ժամանակ որպես կապակցանյութ կիրառվել է կիրը: Արևմտյան պատը սվաղած է ցեմենտի լուծույթով: Մուտքը հարավային կողմից է: Մուտքի վերնամասում հայատառ գրությունով սալիկ կա: Տանիքը երեսապատված է թիթեղով: Վերջինիս արևմտյան մասում կառուցված է զանգակատունը: Շինության արևելյան կողմում խորանն է[8]։

Ծխատերքահանաներ. 1839-1870-ական թվականներին գյուղի ծխական քահանա է հիշատակվում Տեր Վարդան Տեր-Ստեփանյանցը, դպիրներ`Թորոս Կյուրեղյանը, Հարություն Խաչատրյանը[9], 1880-ական թվականներին` Խաչատուր Տեր-Վարդանյանը[10]:

Դպրոց. Համաձայն Վրաստանի և Իմերեթի թեմի 1869 թվականի դպրոցների տեղեկագրի` գյուղի եկեղեցա-ծխական դպրոցը հիմնադրվել է 1864 թվականին հասարակության միջոցներով: 1869 թվականի դրությամբ դպրոցն ունեցել է 60 սովորող, 1 ուսուցիչ[11]:

Եկեղեցու վերաօծում.2006 թվականի դրությամբ եկեղեցին կիսավեր էր և քայքայված: Սուրբ Խաչ կիսափուլ եկեղեցին հիմնովին նորոգվել և տարածքը բարե­կարգվել է ծնունդով Խանդո գյուղից Արկադի և Համբարձում Թորոսյանների բարերարութ­յամբ: Մինչ այդ, 2003 թվականին, Թորոսյաններն իրենց ընկերների հետ միասին վերանորոգել են նաև 10-11-րդդդ. հիմնադր­ված Սուրբ Աստվածածին (Ս. Մարկոս) եկեղեցին: Սուրբ Խաչ եկեղեցու վերաօծման արարողությունը Խանդո գյուղի համար դարձավ վերջին տասնամյակների մեծագույն իրադարձությունը: 2009 թվականի մայիսի 8-ին, ձեռամբ Վիրահայոց թեմի առաջնորդ Տ. Վազգեն եպիսկոպոս Միրզախանյանի և մասնակցությամբ Սամցխե-Ջավախքի և Ծալկայի ընդհանուր առաջնորդական փոխանորդի և հոգևոր դասի, վերաօծվեց Խանդո գյուղի Սուրբ Խաչ եկեղեցին[12]:Վիրահայոց թեմի առաջնորդ Տ. Վազգեն եպիսկոպոս Միրզախանյանը կատարեց վերաօծման հանդիսավոր կարգը, որին հաջորդեց անդրանիկ պատարագի արարողությունը: Հավարտ պատարագի եկեղեցու բակում տեղի ունեցավ մեծ տոնախմբություն և մա­տաղի օրհնություն[13]:

Վիրահայոց թեմ 

Վրաստանի հայկական պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրության կենտրոն

Եկեղեցու հիմնադրում և վերանորոգություններ. Ախալքալաքի շրջանի Կարծախ գյուղը հնամենի հայաբնակ գյուղերից է: Գյուղի Սուրբ Հովհաննես-Կարապետ եկեղեցին հիմնադրվել է 19-րդ դարի 30-ական թվականներին: Եկեղեցու մասին հիշատակվում է 1839-1840 թվականների Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցու Վրաստանի և Իմերեթի թեմի կոնսիստորիայի հոգևորականների և եկեղեցիների տեղեկագրում[1]:

1860 թվականին կարծախցիները նախատեսում էին վերանորոգել հին եկեղեցին, ապա պարսպապատել[2]: Սակայն հին եկեղեցին փոքր էր և չէր բավարարում մարդաշատ Կարծախին, ուստի 1880-ական թվականներին որոշում են նոր եկեղեցի կառուցել[3]: Ըստ պահպանված շինարարական արձանագրության` եկեղեցու շինարարությունն ավարտվել է 1894 թվականին[4], մեկ այլ տվյալի համաձայն` 1896 թվականին[5]: Ըստ վերջինիս` շինարարության կասեցման պատճառը միջոցների սղությունն էր: Ըստ ամենայնի եկեղեցու կառուցումն ավարտվել է 1896 թվականին, զանգակատան կառուցմամբ: Զանգերը նվիրել էր թիֆլիսեցի Բագրատ Ալիբեկյանը[6]: 1880-1896-ական թվականներին նախկին եկեղեցու տեղում կառուցված բազիլիկ տիպի զանգակատնով հոյակերտ տաճարի շինարարությանը իրենց մասնակցությունն են բերել այդ ժամանակաշրջանի թիֆլիսաբնակ անվանի հայ առևտրականները[7]:

Ճարտարապետություն. Եկեղեցին կառուցված է սև բազալտից: Բազիլիկ տիպի կառույց է: Եկեղեցու արտաքին չափսերն են 23.75x13.25 մ[8]: Այն ունի երկու մուտք` բացված հարավից և արևմուտքից: Արևմտյան մուտքին հայատառ գրություն կա, որի վերևում կարմիր տուֆից խաչաձև քանդակ է արված: Ճակատամասերին առկա են դեկորատիվ կամարներ, իսկ պատերին բացված են կամարակապ պատուհաններ: Արևմտյան պատին` վերին ձախ և աջ մասերում, առկա են կլոր որմնախորշեր: Արևմտյան ճակատամասին կառուցված է զանգակատունը: Տանիքը թեք է, երեսապատված` տուֆի սալիկներով: Ներքին տարածքում պատերը անմշակ են: Դահլիճը կամարակապ սյուներով բաժանված է երեք նավի: Շինության արևելյան մասում Սբ. Խորանն է՝ աջ և ձախ կողմերում ավանդատներով: Հյուսիսային պատին կառուցված է մկրտության ավազանը[9]: Եկեղեցու մուտքի արևմտյան ճակատին՝ զանգակատան ներքևի հատվածում, արված են շինարարական արձանագրություններ, որոնք առաջին անգամ հրատարակվել են Ս. Կարապետյանի կողմից[10]:

Ծխատեր քահանաներ. Սուրբ Հովհաննես-Կարապետ եկեղեցու քահանաներից են եղել Տեր Եղիա քհն. Տեր-Հովհաննիսյանը[11], Հովհաննես քհն. Տեր-Գրիգորյանը[12], Հակոբ քհն. Միքայելյանցը[13], Մարտիրոս քհն. Տեր-Մարտիրոսյանցը[14]: Քահանայագործել են 1860-1880-ական թվականներին:

Դպրոց. Կարծախ գյուղի ուսումնարանի վերաբերյալ ամենավաղ տեղեկությունները վերաբերում են 1837 թ.[15], սակայն մեկ այլ`1869 թվականի Վրաստանի և Իմերեթի թեմի դպրոցների տեղեկագրի հաղորդած տվյալների համաձայն` գյուղի դպրոցը հիմնվել է 1864 թվականին գյուղի հասարակության միջոցներով: Հարկ է նշել, որ դեռևս 1860 թվականին կարծախցիներն արդեն իսկ դպրոց բացելու մտադրություն ունեին և այդ խնդրով դիմել էին կոնսիստորիային[16]: 1869 թվականի դրությամբ դպրոցն ունեցել է 56 սովորող, 2 ուսուցիչ[17]:

Եկեղեցու վերաօծում. 2012 թվականի հուլիսին, մեծն Ջիվանու (Սերոբ Ստեփանի Լևոնյան) ավանդական մեծարման օրը, ձեռամբ Վիրահայոց Թեմի առաջնորդ Գերաշնորհ Տեր Վազգեն եպիսկոպոս Միրզախանյանի, Սամցխե-Ջավախքի և Ծալկայի ընդհանուր առաջնորդական փոխանորդ Հգշ. Տ. Բաբգէն աբեղա Սալբիյանի և մասնակցությամբ հոգևոր դասի վերաօծվեց Կարծախի Սուրբ Հովհաննես-Կարապետ եկեղեցին: Եկեղեցու վերաօծման սրբազան արարողությունը սկսվեց հուլիսի 13-ի երեկոյան, «Դռնբացեքի» արարողությամբ: Վերաօծվեցին եկեղեցու 16 սյուները, Սուրբ Խորանը, մկրտության ավազանը և սրբապատկերները[18]:

Եկեղեցին վերանորոգվել է ծնուդով կարծախցի մի խումբ բարերաների նյութական աջակցությամբ:

Վիրահայոց թեմ 

Վրաստանի հայկական պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրության կենտրոն

Եկեղեցու կառուցում. Ախալքալաքից 2 կմ հյուսիս-արևելք գտնվող Կուլիկամ գյուղի եկեղեցու վերաբերյալ արխիվային վավերագրերն ամենավաղ տեղեկությունները հաղորդում են՝ սկսած 1840-ական թվականներից: Մասնավորապես, 1840 թվականի թեմի եկեղեցիների տեղեկագրի համաձայն` եկեղեցու ծխականների թիվը կազմել է 210^[1]:

1870-ական թվականներին, Կուլիկամ գյուղի վերաբնիկները ձեռնամուխ են եղել հին եկեղեցու տեղում նոր շենք կառուցելու գործին, սակայն աշխատանքները ընդհատվել են նյութական սղության պատճառով. «…ունի մի հին քանդված եկեղեցի, որ գիւղացիների բաղդաւոր ժամանակը նորոգվեցաւ կէսը, բայց երբ բազմացան նրանց գլխին կալուածատէրերի ճնշումները, նրանք այլևս ոյժ չունեցան շարունակել իրանց տաճարի վերանորոգութեան գործը…»^[2]։

Եկեղեցու վերականգնողական աշխատանքներն ավարտվում են միայն 19-րդ դարի 80-ական թվականներին: 1884 թվականից արդեն քարաշեն, փայտածածկ եկեղեցին սկսում է կանոնավոր գործել^[3]: 1905 թվականի թեմի եկեղեցիների տեղեկագրի տվյալների համաձայն` Սբ Երրորդություն եկեղեցու մայր գումարը կազմել է 919 ռ. 7 կ. արծաթով<sup>[4]</sup>, 1915 թվականին` 791 ռ. 41 կ.^[5]:

Ճարտարապետություն. Եկեղեցու արևմտյան ճակտոնի գագաթին կառուցված է վեց միակտոր սյուների վրա բարձրացող զանգակատունը: Միակ մուտքը բացված է արևմտյան ճակատից: Եկեղեցու արևելյան ճակատին ագուցվել է գյուղի հայոց գերեզմանոցից տեղափոխված արձանագիր մի խաչքար. «ՅԻՇԱՏԱԿ Է ԽԱՉՍ | (ՀԱ)ՅՐՆ ՄՈՒՐԱԴԲ…ԾՆՈՂԻՆ…»։ Գյուղի եկեղեցու այժմյան մուտքի պատին գրված է. «ԿՈՒԼԻԿԱՄԻ ՍՈՒՐԲ ԵՐՐՈՐԴՈՒԹՅՈՒՆ ԵԿԵՂԵՑԻ ԿԱՌ…1865 թ. ՎԵՐԱԿԱՌ…2000 թ.»։^[6]: Եկեղեցին տվյալ դարաշրջանին բնորոշ Ջավախքում կառուցված շատ եկեղեցիների նման միանավ բազիլիկ է:

Ծխատեր քահանաներ. 1860-1880-ական թվականներին Սբ Երրորդություն եկեղեցում քահանայագործել է Թորոս քհն. Տեր-Թորոսյան Գաբրիելյանցը^[7]:

Եկեղեցու վերանորոգություն և վերաօծում. Եկեղեցու վերանորոգության աշխատանքներ իրականացվել են նաև 20-րդ դարի 90-ական թվականների վերջերին, տեղացի Ստեփան Ուզունյանի բարերարությամբ: Տարիներ անց գյուղի բնակչությունը, բավարար չնկատելով եղած վերանորոգությունը, միավորվում է բարերարներ Ստեփան Ուզունյանի, Ղազար Միրանյանի և համայնքի ուժերով ու ամբողջությամբ վերանորոգում տաճարը, բարեկարգում եկեղեցու շրջապատը, պատրաստում հայկական զարդանախշերով հարուստ Սուրբ սեղան: 2018 թվականի հուլիսի 1-ին, Ախալքալաքի շրջանի Կուլիկամ գյուղում, ձեռամբ Վիրահայոց թեմի Առաջնորդ Գերաշնորհ Տեր Վազգեն եպիսկոպոս Միրզախանյանի և տեղի հոգևոր դասի մասնակցությամբ, վերաօծվեց Սուրբ Երրորդություն եկեղեցին:

Դռնբացեքի արարողությունից հետո Սրբասուրբ մյուռոնով են օծվում Սուրբ Երրորդություն եկեղեցու Սուրբ Սեղանը, Մկրտության ավազանը և 16 սյուները:

Նորաբաց  և վերաօծված եկեղեցում անդրանիկ Սուրբ Պատարագը մատուցեց Արժ. Տեր Տաթև քահանա Մարուքյանը:  Հընթացս Սուրբ Պատարագի կատարվեց խոստովանության կարգ և հավատացյալները ստացան հաղորդություն^[8]:

Վիրահայոց թեմ

Վրաստանի հայկական պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրության կենտրոն

 Եկեղեցու հիմնադրում. Ախալքալաքից 5 կմ հյուսիս-արևելք գտնվող Մաջադիա գյուղի Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցին հիմնադրվել է 1867 թվականին, ինչի մասին է վկայում եկեղեցու մուտքից վեր բարավորին արված շինարարական արձանագրությունը: Համաձայն արձանագրության՝ եկեղեցին կառուցվել է գյուղի հասարակության միջոցներով, իսկ եկեղեցու կառուցման վարպետն է եղել Կարապետ Կոծմանյանը: Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցին օծվել է Գրիգոր եպս. Սաքինյանցի ձեռամբ[1]: Այն հիշատակվում է որպես քարաշեն, կամարակապ շինություն[2]: Մինչ հիշյալ եկեղեցու կառուցումը, գյուղում գործել է Սբ. Հարություն անվամբ եկեղեցի, որի վերաբերյալ հիշատակությունների կարելի է հանդիպել Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցու Վրաստանի և Իմերեթի թեմի ֆոնդի 1840-1850-ական թվականների արխիվային վավերագրերում: Մասնավորապես եկեղեցին` Սուրբ Հարություն անվամբ հիշատակվում է թեմի եկեղեցիների վերաբերյալ 1840 թվականի տեղեկագրում[3]:

Ճարտարապետություն. Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցին կառուցված է խառը տեսակի տուֆից և պատկանում է երկթեք դահլիճի տիպին: Ընդհանուր չափսերն են 18,34x10,15մ: Հարավային և հյուսիսային պատերին բացված են կամարակապ պատուհաններ: Մուտքը արևմտյան կողմից է: Եկեղեցու ճակատային մասում արված է քանդակազարդ հայերեն արձանագրություն: Մուտքի վերևում քանդակված է տուֆից խաչաձև զարդանախշ: Տանիքի արևմտյան մասում կառուցված է փոքր չափսի երկհարկ զանգակատունը: Եկեղեցու երկթեք տանիքը երեսապատված է տուֆի սալիկներով: Ներքին տարածքում պատերը սվաղած են և ներկած: Դահլիճը սյունաշարերով բաժանված է երեք նավերի: Արևելյան մասում խորանն է, որի աջ և ձախ կողմերում ավանդատներն են: Հյոսիսային պատին մկրտության ավազանն է:

Ծխատեր քահանաներ. Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցու քահանաներից են եղել Սարգիս քհն. Մելիքյանցը[4], Կարապետ քհն. մահտեսի Հարությունյանը[5]:

Գերեզմանատուն. Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցուց ոչ հեռու տարածվում է գերեզմանատունը, որտեղ առկա են 6-7-րդ դարերին բնորոշ քառակող կոթողների բեկորներ, 15-16-րդ դարերով թվագրվող խաչքար[6]:

Եկեղեցու վերանորոգություն. Խորհրդային անաստվածության տարիներից հետո Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցին ևս սրբագործվելու և վերանորոգվելու կարիք ուներ: 2013 թվականին Սամարայում բնակվող նախկին մաջադեցիների կողմից վերանորգվում է Մաջադիայի Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցին: 2017 թվականին իրականացվում են եկեղեցու տանիքի, ներքին սալապատման և տարածքի բարեկարգման աշխատանքները:

2017 թվականի մայիսի 28-ին, եկեղեցու կառուցման 150-ամյակի կապակցությամբ, հանդիսապետությամբ Սամցխե-Ջավախքի և Ծալկայի ընդհանուր առաջնորդական փոխանորդ Հոգեշնորհ Տեր Բաբգէն վարդապետ Սալբիյանի, տեղի ունեցավ Սուրբ և Անմահ Պատարագ: Հընթացս Սուրբ Պատարագի, Պատարագիչ քահանայի և Հոգեշնորհ Հայր Սուրբի կողմից քաջալերանքի և շնորհավորանքի խոսքեր ուղղվեցին Մաջադիայի բնակչությանը՝ եկեղեցի ունենալու 150-ամյակի, այն իրենց ձեռքերով վերանորոգելու ու պահպանելու կապակցությամբ[7]:

Վիրահայոց թեմ

Վրաստանի հայկական պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրության կենտրոն

Ըստ պատմական որոշ տեղեկությունների, գյուղըհիմնադրվել էավերված Սամսար քաղաքատեղիում: Որոշ գիտնականներ Սամսար քաղաքը նույնացնում են Սամոսատի հետ[1]:

Եկեղեցու կառուցում. Մեծ Սամսար գյուղի մինչև օրս կանգուն Սուրբ Աստվածածին անվամբ եկեղեցին հիմնադրվել է 1848 թվականին[2]: 1866 թվականի դրությամբ եկեղեցին փայտաշեն էր[3], 1885 թվականին` քարաշեն, փայտածածկ[4]: 1899 թվականի դեկտեմբերի 19-ի երկրաշարժից եկեղեցին հիմնովին խարխլվել է, 1902 թվականին դարձյալ վերակառուցվել: Եկեղեցու բարավորին առկա արձանագրությունը տեղեկություններ է հաղորդում թե′ երկրաշարժի և թե′ վերակառուցման մասին[5]:

Ճարտարապետություն. Եկեղեցու արտաքին չափսերն են 16.25x8.15մ^[6]: Մուտքը բացված է արևմտյան կողմից: Կառուցված է խառը տեսակի տուֆից և պատկանում է երկթեք դահլիճի տիպին: Շինարարության ժամանակ որպես կցանյութ կիրառվել է կիրը: Մուտքը արևմտյան կողմից է, որի աջ և վերին մասերում կան հայերեն արձանգրություններ: Տանիքի արևմտյան մասում է կառուցված քառասյուն զանգակատունը: Ծածկը երեսապատված է թիթեղով: Ներսի պատերը սվաղված են և ներկած: Դահլիճը սյուներով բաժանված է նավերի: Արևելյան մասում խորանն է, որի աջ և ձախ կողմերում ավանդատներն են: Հյուսիսային պատին մկրտության ավազանն է[7]:

Ծխատեր քահանաներ. Սուրբ Աստվածածին եկեղեցու քահանաներից է եղել Հարություն քհն. Կարապետյանը: Քահանայագործել է 1860-1880-ական թվականներին[8]:

Դպրոց. Եկեղեցածխական դպրոցի վերաբերյալ արխիվային վավերագրերը տեղեկություններ են հաղորդում սկսած 1870-ական թվականներից: Ուսուցիչներից հիշատակվում է Խաչատուր Տեր-Ազարյանցը[9]:

Եկեղեցու վերաօծում. Հետխորհրդային տարիներին Մեծ Սամսար գյուղի Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին ևս հայտնվում է անմխիթար վիճակում, որի վերանորոգությունը նախաձեռնվում է նախկին սամսարցիների կողմից: 2004 թվականի հոկտեմբերին ավարտվում են եկեղեցու վերանորոգման աշխատանքները, իսկ 2005 թվականի օգոստոսին Վիրահայոց թեմի Առաջնորդ Գերշ. Տ. Վազգեն եպիսկոպոս Միրզախանյանի ձեռամբ վերաօծվում է Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին: Աղոթատունը նորոգվել է գյուղի հիմնադիր Տ. Բարսեղ քահանայի թոռներից մեկի՝ ռուսաստանաբնակ Սամվել Բարսեղյանի միջոցներով[10]:

Սրբատեղիներ. Առ այսօր Մեծ Սամսարի տարածքում պահպանվում են 11-12-րդ դարերի Խաչ Մաղալ ժայռափոր եկեղեցին և 11-13-րդ դարերի ժայռափոր երեք եկեղեցիներ ու մեկ մատուռ: Կան նաև նշված դարաշրջանին պատկանող խաչքարեր: Այս ամենը ուշադրությամբ պահվում և պահպանվում են տեղի հայ բնակչության կողմից: Մեծ Սամսար գյուղի եզրին պահպանվում է նաև Կարմրավոր անվամբ մի սրբատեղի[11]:

Վիրահայոց թեմ

Վրաստանի հայկական պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրության կենտրոն

Եկեղեցու հիմնադրում և վերանորոգություններ. Սուլդա գյուղի Սուրբ Խաչ եկեղեցին կառուցվել է 19-րդ դարի 30-ական թվականներին: Եկեղեցու վերաբերյալ հիշատակություններ են պահպանվել 1839-1840-ական թվականների Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցու Վրաստանի և Իմերեթի թեմի եկեղեցիների և հոգևորականների տեղեկագրում: Քահանա է հիշատակվում Տեր Սիմեոն Տեր-Հովհաննիսյանը[1]: 1853 թվականին եկեղեցին վերակառուցվել է և վերաօծվել: Շինարարության մեջ օգտագործվել են նաև Հոկամ և Կաշ գյուղերի միջև գտնվող ավեր շինության սրբատաշ քարերը[2]: 1866 թվականի դրությամբ եկեղեցին փայտաշեն էր[3], 1885 թվականին`քարաշեն, փայտածածկ[4]:

Ճարտարապետություն. Եկեղեցին կառուցված է խառը տեսակի տուֆից և պատկանում է երկթեք դահլիճի տիպին: Ընդհանուր չափսերն են 19,01x10,87մ: Եկեղեցու չորս ճակատամասերին բացված են կամարակապ պատուհաններ: Մուտքը արևմտյան կողմից է: Արևմտյան պատին կից 4 սյուներով սյունասրահ է, որի վրա վեցանիստ զանգակատունն է: Եկեղեցու ծածկը կամարաձև է և երեսապատած է թիթեղով: Ներքին տարածքում պատերը սվաղած են ու ներկած: Դահլիճը կամարակապ սյուներով բաժանված է երեք նավերի: Արևելյան մասում խորանն է՝ աջ ու ձախ կողմերում գտնվող ավանդատներով: Մկրտության ավազանը հյուսիսային պատին[5] է:

Սբ. Գևորգ մատուռ. Սուլդա գյուղի հարավային եզրի բլրի գագաթին է գտնվում Սուրբ Գևորգ մատուռը: Մատուռը միանավ հորինվածքով, սրբատաշ, մեծաչափ քարով, կրաշաղախով կառուցված շինություն է: Պահպանված բարձրությունը հազիվ 2 մ է, արտաքին չափսերը՝ 6,9x4,8 մ: Շինարվեստն ու կառուցողական առանձնահատկությունները հնաոճ են, բնորոշ` Թ-Ժ դարերին[6]:

Ծխատեր քահանաներ. Սուրբ Խաչ եկեղեցու քահանաներից են եղել Մկրտիչ քհն. Մալխասյանցը, Սարգիս քհն. Ֆարմանյանը[7]: Քահանայագործել են 1860-1880-ական թվականներին:

Դպրոց. 1869 թվականի Վրաստանի և Իմերեթի թեմի դպրոցների տեղեկագրի հաղորդած տվյալների համաձայն` Սուլդա գյուղը դպրոցի համար հատուկ շենք չի ունեցել[8]: 1875 թվականի տեղեկագրում նշվում է, որ ունի մեկ նախակրթարան: Ուսուցիչ է հիշատակվում Մատթևոս Հովհաննիսյանցը[9]: Սուլդան Ախալքալաքի այն քիչ գյուղերից է, որ կարողացել է ավարտին հասցնել դպրոցական շենքի կառուցումը: Մեծ է եղել տեղի բնակիչ Հովհաննես Մալխասյանցի ներդրումը: Նորակառույց դպրոցը բացվել է 1917 թվականին[10]:

Գերեզմանատուն. Սուրբ Խաչ եկեղեցու արևելյան կողմում է տարածվում գյուղի երկու գերեզմանոցներից մեկը:

Եկեղեցու վերաօծում. 2016 թվականի հոկտեմբերի 22-ին Սուլդա գյուղում տեղի ունեցավ Սուրբ Խաչ եկեղեցու վերաօծման արարողությունը՝ ձեռամբ Վիրահայոց թեմի առաջնորդ Գերաշնորհ Տեր Վազգեն եպիսկոպոս Միրզախանյանի, մասնակցությամբ Սամցխե- Ջավախքի և Ծալկայի ընդհանուր առաջնորդական փոխանորդ Հոգեշնորհ Տեր Բաբգէն վարդապետ Սալբիյանի: Եկեղեցու վերաօծման հանդիսավոր արարողությանը ներկա էին Վրաց Ուղղափառ Եկեղեցու Ախալքալաքի և Կումուրդոյի առաջնորդ Նիկոլոզ արքեպիսկոպոս Փաճուաշվիլին, բարձրաստիճան պաշտոնյաներ Հայաստանից և Վրաստանից:

Եկեղեցին վերականգնվել է ծագումով Սուլդայից, բայց այժմ ռուսաստանաբնակ Հրազդան Առաքելյանի հովանավորությամբ և մի խումբ համագյուղացիների նյութական օժանդակությամբ: Գերաշնորհ Տեր Վազգեն եպիսկոպոս Միրզախանյանը Սրբալույս Մյուռոնով կատարեց եկեղեցու Սուրբ Սեղանի, 16 սյուների, ավագ դռան և մկրտության ավազանի օծումը: Հավարտ եկեղեցու վերաօծման կարգի, եկեղեցու բարերար Հրազդան Առաքելյանին Գերաշնորհ Տեր Վազգեն եպիսկոպոս Միրզախանյանը հանձնեց Օրհնության գիր և հուշանվեր: Այնուհետև Սուլդայի Սուրբ Խաչ եկեղեցու հոգևոր հովիվ Արժանապատիվ Տեր Տիգրան քահանա Մխիթարյանը մատուցեց եկեղեցու անդրանիկ Սուրբ Պատարագը[11]:

Վիրահայոց թեմ

Վրաստանի հայկական պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրության կենտրոն

Ախալքալաքից 6 կմ հարավ-արևմուտք գտնվող Վաչիան գյուղի Սուրբ Սիոն եկեղեցու վերաբերյալ ամենավաղ հիշատակությունները վերաբերում են 19-րդ դարի 30-ական թվականներին: Եկեղեցու անունն առկա է հիշյալ ժամանակահատվածի Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցու Վրաստանի և Իմերեթի թեմի եկեղեցիների տեղեկագրերում[1]: 1866 թվականին եկեղեցին դեռևս փայտաշեն էր[2], 1885 թվականին`քարաշեն, փայտածածկ[3]: 1887 թվականի «Նոր Դար» ամսագրի հոդվածներից մեկում եկեղեցին բնութագրվում է՝ որպես «բաւական գեղեցիկ նորաշէն եկեղեցի»[4]: Հավանաբար 1880-ական թվականներին եկեղեցին ենթարկվել է հիմնավոր վերանորոգման: Սուրբ Սիոն եկեղեցին հիշատակվում է նաև թեմի եկեղեցիների 20-րդ դարի սկզբի տեղեկագրերում: Մասնավորապես այն առկա է 1905 թվականի տեղեկագրում[5]:

Ճարտարապետություն. Սուրբ Սիոն եկեղեցին կառուցված է տուֆից: Պատկանում է գմբեթավոր դահլիճի տիպին: Ընդհանուր չափսերն են 17,96x11,2 մ: Հյուսիսային և հարավային պատերը դրսի կողմից սվաղած են, իսկ արևելյան և արևմտյան պատերը տուֆով են երեսապատված: Մուտքին կից կառուցված է գավիթը, որի վրա զանգակատունն է: Տանիքը երեսապատված է թուջով, որի վրա փոքր չափսի գմբեթն է: Ներքին տարածքը սյուներով բաժանված է երեք նավերի: Եկեղեցու արևելյան մասում խորանն է: Խորանի աջ և ձախ կողմերում ավանդատներն են: Հյուսիսային պատին մկրտության ավազանն է: Հյուսիսային, հարավային և արևելյան պատերին բացված են երեքական կամարակապ պատուհաններ: Մուտքը արևմտյան մասում է[6]:

Ծխատեր քահանաներ. Սուրբ Սիոն եկեղեցու քահանաներից հիշատակվում են Տեր Սիմեոն Կարապետյանը, դպիր` Հովհաննես Տեր-Սիմոնյանը[7], Հարություն քհն. Իշխանյանցը, Գաբրիել քհն. Մկրտչյանը, Սիմեոն քհն. Տեր-Գաբրիելյանը[8], Տեր Կարապետը[9]: Քահանայագործել են 1850-1880-ական թվականներին:

Դպրոց. Գյուղի եկեղեցա-ծխական դպրոցի վերաբերյալ տեղեկությունների կարելի է հանդիպել թեմի դպրոցների 1869 թվականի տեղեկագրում, համաձայն որի դեռևս 1837 թվականից գյուղում դպրոց է գործել, սակայն մշտական շենք չի եղել: 1869 թվականի դրությամբ ունեցել է 61 սովորող, 1 ուսուցիչ[10]: 1874-1875 թվականներին ունեցել է մեկ նախակրթարան: Ուսուցիչ է հիշատակվում Խաչատուր Կարապետյանցը[11]: 1881 թվականին գյուղում բացվել է ռուսական արքունական դպրոց, իսկ հայկականը` փակվել[12]:

Հետխորհրդային շրջան.1914 թվականին արդեն քանդվում է եկեղեցու տանիքը, իսկ խորհրդային տարիներին՝ խոնարհվում: 1990-ական թվականներից սկսած գյուղի ազգաբնակչությունը ձեռնամուխ է լինում եկեղեցու վերականգնման աշխատանքներին: Կառուցվում է զանգակատունը, եկեղեցու բազիլիկ շինությունը վերածվում է գմբեթավորի, բարեկարգվում է տարածքը: Վերակառուցման աշխատանքներին մեծապես օժանդակում են Ռուսաստանի Դաշնությունում հաստատված վաչիանցիները[13]:

Եկեղեցու վերաօծում.2016 թվականի հոկտեմբերին, Հայաստանյաց Առաքելական Սուրբ Եկեղեցու «Գյուտ Խաչի» տոնական օրը, ձեռամբ Վիրահայոց թեմի առաջնորդ Գերաշնորհ Տեր Վազգեն եպիսկոպոս Միրզախանյանի, վերաօծվեց Ախալքալաքի շրջանի Վաչիան գյուղի Սուրբ Սիոն եկեղեցին: Վերաօծվեցին եկեղեցու 16 սյուները, Մկրտության ավազանը, Սուրբ Սեղանը, սրբապատկերները: Արարողակարգին մասնակցում էին Սամցխե-Ջավախքի և Ծալկայի ընդհանուր առաջնորդական փոխանորդ Հոգեշնորհ Տեր Բաբգէն վարդապետ Սալբիյանը, հոգևոր դասը: Հավարտ արարողակարգի, Սրբազանը վաչիանցիներին փոխանցեց Թբիլիսիից բերված սրբապատկեր, որն այսուհետ անբաժան կլինի Սուրբ Սիոն եկեղեցուց: Նորաօծ եկեղեցում անդրանիկ պատարագը մատուցեց Ախալքալաքի և շրջակա գյուղերի հոգևոր հովիվ Արժ. Տ. Տաթև քհն. Մարուքյանը: Հավարտ պատարագի կատարվեց նաև եկեղեցու բակում զետեղված Հայոց ցեղասպանության սուրբ նահատակների հիշատակը ոգեկոչող խաչքար-հուշակոթողի օծման արարողություն:[14]

Սրբատեղի.Գյուղի մերձակայքում պահպանվում են նաև մի շարք մատուռ-սրբատեղիներ, որոնցից հայտնի են՝ Սուրբ. Գր. Լուսավորիչ, Սուրբ Գևորգ, Վերին Ժամ կոչվող սրբատեղիները:

Վիրահայոցթեմ

Վրաստանի հայկականպատմամշակութայինժառանգությանուսումնասիրության կենտրոն

1829-1830-ական թվականներին Կարնո նահանգից Ախալքալակ գաղթած հայերի մի մասը 1836 թվականին հիմնում Էխթիլա Սամսար (Փոքր Սամսար) գյուղը, որը գտնվում է Ախալքալաքից 18 կմ հյուսիս-արևելք:

Եկեղեցու կառուցում. 1852 թվականին գյուղացիները եկեղեցի կառուցելու ցանկություն են հայտնում[1]: Սուրբ Հարություն անվամբ եկեղեցու վերաբերյալ հիշատակությունների հանդիպում ենք արդեն 1860-ական թվականների արխիվային վավերագրերում: Մասնավորապես եկեղեցու անվան մասին հիշատակվում է 1866 թվականի Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցու Վրաստանի և Իմերեթի թեմի եկեղեցիների տեղեկագրերից մեկում, ըստ որի տվյալ պահին այն դեռևս փայտաշեն էր[2]: Հին եկեղեցին վերակառուցվել է 19-րդ դարի վերջին: 1891 թվականի վերանորոգման մասին տեղեկություններ է հաղորդում եկեղեցու արևմտյան մուտքի բարավորին պահպանված շինարարական արձանագրու­թյունը[3]: Սակայն 1899 թվականի դեկտեմբերի 19-ի երկրաշարժից այն քանդվել է, վերականգնվել` 1900 թվականին: Եկեղեցին այժմ կանգուն է[4]: Վկայություն կա այն մասին, որ երբ 1907 թվականի ապրիլի 27-ին Խրիմյան Հայրիկը մեկնել է Թիֆլիս՝ հանդիպելու Կովկասի Փոխարքայի հետ, հետդարձի ճանապարհին անցել է Ջավախքի գյուղերով և օծել մի քանի եկեղեցիներ, որոնցից է եղել նաև Փոքր Սամսարի Սուրբ Հարություն եկեղեցին[5]:

Ճարտարապետություն. Սուրբ Հարություն Եկեղեցին կառուցված է խառը տեսակի տուֆից և պատկանում է երկթեք դահլիճի տիպին: Ընդհանուր չափսերն են 16,94x9,47 մ: Հարավային ճակատամասի ստորին աջ անկյունում երկու զարդանախշ է երևում: Հյուսիսային և արևելյան պատերը սվաղած են ցեմենտի լուծույթով: Հարավային և հյուսիսային պատերին բացված են քառանկյուն պատուհաններ: Մուտքն արևմտյան կողմից է, որի աջ կողմում և վերին մասում առկա է հայերեն արձանագրություն: Մուտքի վերևի մասում տուֆից խաչ է քանդակած: Տանիքի արևմտյան մասում կառուցված է զանգակատունը: Տանիքը երկթեք է` երեսապատված թիթեղով: Ներքին տարածքում պատերը սվաղած են և ներկած: Դալիճը սյունաշարով բաժանված է երեք նավի: Արևելյան մասում խորանն է՝ աջ և ձախ կողմերում գտնվող ավանդատներով[6]:

Ծխատեր քահանաներ. Սուրբ Հարություն եկեղեցու քահանաներից են եղել Խաչատուր քհն. Աբգարյանցը[7], Մակար քհն. Հարությունյանը[8]: Քահանայագործել են 1860-1880-ական թվականներին:

Գերեզմանատուն. Սուրբ Հարություն եկեղեցու շուրջը տարածվում է գերեզմանոցը, որտեղ պահպանվել են նաև 19-րդ դարի տապանաքարեր:

Եկեղեցու վերականգնում. 2005 թվականին խորհրդային տարիներին պահեստի վերածված եկեղեցին մաքրվել է և հիմնանորգվել գյուղի բնակիչ Հուսիկ Աբգարյանի կողմից, իսկ 2006 թվականին՝ վերանորոգվել Հովիկ Աբգարյանի կողմից: 2008 թվականի օգոստոսին Տ. Վազգեն եպիսկոպոս Միրզախանյանի օրհնությամբ և ձեռամբ Սամցխե-Ջավախքի և Ծալկայի ընդհնաուր առաջնորդական փոխանորդ Տ. Բաբգէն աբեղա Սալբիյանի ու մասնակցությամբ հոգևոր հովվի, օծվեցին Փոքր Սամսար գյուղի Սուրբ Հարություն եկեղեցու գմբեթի խաչը և սրբապատկերները: Խաչը պատրաստվել է գյուղի հավատավոր հայորդիներ Արթուր և Սասուն Աբգարյանների նյութական աջակցությամբ: Խաչի օծումից հետո Սասուն Աբգարյանի կողմից այն տեղադրվեց եկեղեցու զանգակատան գմբեթին[9]:

2009 թվականին Սաշա Գաբրիելյանի բարերարությամբ պատրաստվում է Հայոց ցեղասպանության սուրբ նահատակների հիշատակին նվիրված խաչքար, որը օծվում և տեղադրվում է եկեղեցու մուտքի մոտ:

Վիրահայոց թեմ

Վրաստանի հայկական պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրության կենտրոն

Մերենիան Ախալքալաքից 15 կմ հեռավորության վրա գտնվող հայաբնակ գյուղ է: Գյուղի Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին հիմնադրվել է 19-րդ դարի 30-ական թվականներին[1]: Սուրբ Աստվածածին եկեղեցու անունն առկա է 1839-1840 թթ. Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցու Վրաստանի և Իմերեթի թեմի եկեղեցիների և հոգևորականների տեղեկագրում: Դպիրներ են հիշատակվում Հակոբ Սարգսյանը, Խաչատուր Հովհաննիսյանը, Գալուստ Մակարյանը[2]: 1866 թվականի դրությամբ այն դեռևս փայտաշեն էր[3], արդեն 1885 թվականին` քարաշեն, փայտածածկ[4]: 1899 թվականի դեկտեմբերի 19-ին, ինչպես Ախալքալաքի մի շարք գյուղերի եկեղեցիները, այնպես էլ Սբ. Աստվածածինը փլվում է երկրաշարժից, բայց մի քանի տարվա ընթացքում նորից վերակառուցվում է[5]:

Ճարտարապետություն. Մերենիայի Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին կառուցված է տուֆից: Պատկանում է միանավ դահլիճի տիպին: Ընդհանուր չափսերն են 16 х 11 մ: Մուտքն արևմտյան կողմից է, որի վերևում արված է միատող հայերեն արձանագրություն: Զանգակատունը կառուցված է մուտքի վերևում: Տանիքը երեսապատված է թիթեղով: Պատերը սվաղած և ներկած են սպիտակ ներկով: Շինության արևելյան մասում է գտնվում խորանը, որի աջ և ձախ կողմերում ավանդատներն են: Հյուսիսային պատին մկրտության ավազանն է[6]:

Ծխատեր քահանաներ. Սուրբ Աստվածածին եկեղեցու քահանաներից են եղել Հովակիմ քհն. Բաղդասարյանը[7], Իսահակ քհն. Ասլանյանցը[8]: Քահանայագործել են 1850-1880-ական թվականներին:

Դպրոց. Եկեղեցու գավթում է գտնվել քարուկրից շինված եկեղեցա-ծխական դպրոցը, որտեղ սովորեցրել են մասնավոր ընթերացանություն[9]: 1869 թվականի Վրաստանի և Իմերեթի թեմի դպրոցների տեղեկագրի համաձայն՝ եկեղեցա-ծխական դպրոցը հիմնադրվել է 1863 թվականին հասարակության միջոցներով: 1869 թվականին ունեցել է 43 սովորող, 1 ուսուցիչ[10]: Ուսուցիչներից հիշատակվում է Հարություն Ասլանյանցը[11]:

Եկեղեցու վերաօծում. 2010 թվականին գյուղացիների նախաձեռնությամբ քանդվում են խորհրդային տարիներին պահեստի վերածված Սուրբ Աստվածածին եկեղեցու ներսում գտնվող փայտյա երկհարկանի ամբարները, և սկսվում են եկեղեցու վերանորոգման աշխատանքները: 2013 թվականի ապրիլի 7-ին, ձեռամբ Վիրահայոց թեմի առաջնորդ Գերաշնորհ Տեր Վազգեն եպիսկոպոս Միրզախանյանի, մասնակցությամբ Սամցխե-Ջավախքի և Ծալկայի ընդհանուր առաջնորդական փոխանորդ Հգշ. Տ. Բաբգէն վրդ. Սալբիյանի և տեղի հոգևոր դասի, վերաօծվում է Ջավախքի Մերենիա գյուղի Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին: Հայ Եկեղեցու օծման կարգով ապրիլի 6-ի երեկոյան կատարվեց նավակատիկ` դռնբացեքի արարողություն: Վիրահայոց Թեմի առաջնորդի հանդիսապետությամբ սուրբ մյուռոնով օծվեցին եկեղեցու 16 սյուները, մկրտության ավազանը, սրբապատկերները: Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին վերանորոգվել և տարածքը բարեկարգվել է նախկին մերենիացիների (Մասիս Ամիրխանյանի, Արարատ Ղուշչյանի, Արարատ Ավագյանի, Ահարոն Ավագյանի, Համլետ Հարությունյանի և Զավեն Փոչիկյանի) բարերարությամբ[12]:

Վիրահայոց թեմ 

Վրաստանի հայկական պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրության կենտրոն

Եկեղեցու հիմնադրումը. Ախալքալաքից 22 կմ հարավ-արևելք գտնվող Գանձա գյուղի ներկայիս գործող գմբեթավոր, քարաշեն Սուրբ Կարապետ եկեղեցին կառուցվել է 1859 թվականին[1]: Այն հիմնադրվել է տեղի հասարակության միջոցներով՝ Գրիգոր քահանայի (Վահան Տերյանի պապը) ղեկավարությամբ: Ժամանակակիցը եկեղեցու հետ կապված տվել է հետևյալ նկարագրությունը. «...ունի մի փառաւոր եկեղեցի, սրբատաշ քարով և թաղակապ, չորս սիւների վերայ. այդ եկեղեցին պարծանք կարող է բերել մինչև անգամ շատ քաղաքների. շինուած ժողովրդի տուրքով և հանգուցեալ Գրիգոր քահանայի օժանդակութեամբ և հոգատարութեամբ»[2]: Սուրբ Կարապետ եկեղեցու շինարարության վրա ծախսվել է մոտ 15.000 ռուբլի[3]:

Սբ. Կարապետ Եկեղեցին մշտապես գործող է եղել՝ պարբերաբար ենթարկվելով մասնակի վերանորոգությունների: Այսօր էլ այն գործում և ծառայում է համայնքի հոգևոր կարիքներին: Եկեղեցին վերաօծված չէ և Սբ Պատարագն անցկացվում է Վեմ քարով:

Գանձա գյուղում Սուրբ Կարապետ եկեղեցուց բացի կան նաև 12-14-րդ դդ. երկու թաղածածկ եկեղեցիներ՝ Վերին և Ներքին անուններով: Վերջիններս կառուցված են բյուզանդական ծիսակարգի առանձնահատկություններով: Սրանցից Վերինը (արտաքին չափսերն են 10,54 x 6,86 մ) հյուսիսից ունի առանձին մուտքով մի փոքրիկ կից սրահ, մեկ մուտք՝ հարավային ճակատից և վրաց մեսրոպատառ արձանագրություններ: Գանձայից հարավ-արևելք կա նաև եկեղեցու ավերակներով «Մաղարա» անվամբ գյուղատեղի[4]:

Գյուղից 3 կմ հարավ-արևմուտք, Ս. Հովհաննես լեռան գագաթին, ծ. մ. 2327 մ բարձրության վրա գտնվում է միջնադարյան համանուն միանավ եկեղեցին (արտաքին չափսերն են 6,83 x 4,45 մ): Վերջինս կանգուն է: Կառուցված է համակ սրբատաշ քարից՝ հիմնված երկաստիճան գետնախարսխի վրա: Եկեղեցին այսօր ուխտատեղի է հավատավոր ժողովրդի համար: Նրանք գալիս են այստեղ յուրաքանչյուր տարվա հունիսի 24-ին[5]:

Ճարտարապետություն․ Սուրբ Կարապետ եկեղեցին ճարտարապետական առումով գմբեթավոր, քարաշեն կառույց է: Արտաքին չափսերն են 19,10 x 12,73 մ: Կառուցված է սրբատաշ քարով: Հենվում է չորս սյուների վրա[6]:

Ծխատեր քահանաներ. Համաձայն Գանձա գյուղի Սուրբ Կարապետ եկեղեցու չափաբերական մատյանների` եկեղեցու քահանաներից են եղել Տեր-Զաքար Միքայելյանը[7], Գրիգոր քհն. Տեր-Ղազարյանը[8], Սուքիաս քհն. Տեր-Գրիգորյանը[9], Արիստակես քհն. Հովհաննիսյանը[10]: Քահանայագործել են 1860-1880-ական թվականներին:

Դպրոց. Գանձա գյուղի եկեղեցա-ծխական դպրոցը բացվել է 1864 թվականին, տեղի հասարակության միջոցներով: Թեմի դպրոցների տեղեկագրի համաձայն` 1869 թվականի դրությամբ այն ունեցել է 40 սովորող[11]: 1875 թվականի տեղեկագրում նշվում է, որ գյուղն ունի եկեղեցու գավթում տեղակայված նախակրթարան: Ուսուցիչ է հիշատակվում Մկրտիչ Դյուրկերյանցը[12]:

Եկեղեցու վերանորոգություն. Սուրբ Կարապետ եկեղեցին մշտապես գործող է եղել: Եկեղեցին պարբերաբար ենթարկվել է վերանորոգությունների: Վերջին վերանորոգչական աշխատանքներն իրականացվել են 2008-2009 թվականներին: Գագիկ Ծառուկյան հիմնադրամի ծախսերով, կատարվել է առաջին փուլի վերանորոգությունը, որի ընթացքում սալապատվել է հատակը, փակվել են ծածկի ճեղքերը, ներսից ծեփապատվել է, ներկվել, տեղադրվել է ջահ, որմնաջահեր, փոխվել են մուտքի և ներսի 3 դռները: 2015- 2016 թվականներին համագյուղացի բարեգործների միջոցներով (թվով 35 հոգի) վերանորոգվել և թիթեղապատվել է եկեղեցու տանիքը: Նույն խմբի միջոցներով հիմքից նորոգվել է նաև Մեծ Հայրենականում զոհված գանձացիների խարխլված հուշարձանը:

Վիրահայոց թեմ 

Վրաստանի հայկական պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրության կենտրոն

Նինոծմինդայի շրջանում գտնվող ժամանակակից Դիլիֆ գյուղը` Դլիվեկ անվամբ հայ մատենագրության մեջ առաջին անգամ հիշատակվել է 988 թվականին, Դլիվ անվանաձևով` 1595 թ. օսմանյան հարկացուցակներում: Ի տարբերություն հարևան շատ գյուղերի Դիլիֆի ներկայիս բնակիչների նախնիները Ջավաղք են տեղափոխվել, ոչ թե Կարնո գավառից, այլ` Տարոնից: Գաղթել են Մուշից, Կարաչոբան և Կենդիքով գյուղերից[1]:

Դիլիֆ գյուղի Սուրբ Վարդան զորավար անվամբ եկեղեցին կառուցվել է 1866 թվականին: Եկեղեցու մուտքի բարավորին փորագրված է. «1866 Սուրբ Վարդանանց Եկեղեցի. գյուղ Դիլիֆ»: Հավելենք, որ 1847-1885 թվականների չափաբերական մատյաններում, մինչև 1870 թվականը[2], գյուղում գործող եկեղեցին հիշատակվում է Սուրբ Գևորգ անվամբ, որից հետո` Սուրբ Վարդան[3]:

Սուրբ Գևորգ անվամբ եկեղեցու վերաբերյալ Վրաստանի և Իմերեթի թեմի ֆոնդի արխիվային վավերագրերը ամենավաղ տեղեկությունները հաղորդում են սկսած 1839-1840 թվականներից[4]: Նույն թվականներին Սուրբ Գևորգ եկեղեցում քահանայագործել են Տեր-Մանուել քհն. Մերոյանը, Տեր-Հովհաննես քհն. Հովհաննիսյանը[5]: 1857 թվականի դրությամբ Սուրբ Գևորգ եկեղեցուն են պատկանել հասարակության կողմից ընծայված երկու սենյակ, որից ստացվող հասույթը տրված էր երեսփոխան Զաքար Տեր-Մանվելյանի տնօրինությանը[6]: 1880-ական թվականներին արդեն Սուրբ Վարդան անվամբ եկեղեցին հիշատակվում է՝ որպես քարաշեն, փայտածածկ կառույց[7]: 1915 թվականի դրությամբ նրա ծխականների թիվը հասնում էր 1242-ի[8]:

Գյուղում պահպանված ուխտատեղերից են Սուրբ Մինասը, Թևաթորոսը, Դավոյի սուրբը, Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչը և այլ սրբատեղեր: Նշենք նաև, որ գյուղացիների տներում պահպանվում են տարբեր կրոնական գրքեր, որոնցից շատերը պահվում են տներում առանձնացված անկյուններում և տների բակում կառուցված փոքրիկ աղոթատեղ մատուռներում[9]:

Ճարտարապետություն. Եկեղեցին կառուցված է անմշակ քարով, կրաշաղախով, գմբեթավոր եռանավ բազիլիկ է: Բացառություն է կազմում արևմտյան ճակատը, որը կառուցված է սրբատաշ քարից: Եկեղեցու արտաքին չափսերն են 11x18 մ: Արևմտյան ճակտոնի գագաթին կառուցված է մետաղյա զանգակատունը: Մուտքը արևմտյան կողմից է: Վերջինիս ճակատային մասից բացված է կիսաշրջանաձև պատուհան: Ներքին տարածքը երեք զույգ սյուներով բաժանված է երկու նավերի, իսկ կենտրոնական մասում մեկ մեծ սրահ է:

Սբ Խորանը կառուցված է արևելյան մասում՝ իր աջ և ձախ ավանդատներով: Հյուսիսային պատին մկրտության ավազանն է[10]:

Դպրոց. Եկեղեցին ունեցել է նաև իր ծխական դպրոցը, որի մասին արխիվային վավերագրերը տեղեկություններ են հաղորդում սկսած 19-րդ դարի 60-ական թվականներից: Համաձայն դրանց` այն բացվել է տեղի հասարակության միջոցներով 1864 թվականին և տվյալ պահին ունեցել է 20 սովորող[11]:

Վերանորոգություն և վերաօծում. Խորհրդային շրջանում եկեղեցին, ի թիվս մյուս եկեղեցի­ների, փակվեց և վերածվեց պահեստի: 2017 թվականին, նախկին Դիլիֆաբնակ բարերարների նախաձեռնությամբ իրականացվեցին եկեղեցու վերանորոգության աշխա­տանքները: Վերանորոգվեց եկեղեցու տանիքը, վերականգնվեց գմբեթը և կատարվեցին ներքին հարդարման աշխատանքներ: Ամբողջությամբ վերակառուցվեցին եկեղեցու Սբ Խորանն ու Մկրտության ավազանը[12]:

2018 թվականի հոկտեմբերի 12-ին Վիրահայոց թեմի առաջնորդ Գերաշնորհ Տեր Վազգեն եպիսկոպոս Միրզախանյանի ձեռամբ վերաօծվեց Սրբոց Վարդան եկեղեցին: Հայ Եկեղեցու օծման կարգով Վիրահայոց թեմի Առաջնորդի հանդիսապետությամբ և Դիլիսկայի Սուրբ Սարգիս եկեղեցու հոգևոր հովիվ Արժ. Տեր Տիգրան քահանա Մխիթարյանի ու Գանձայի Սուրբ Կարապետ եկեղեցու հոգևոր հովիվ Արժ. Տեր Գևորգ քահանա Ասատրյանի ընկերակցությամբ կատարվեց եկեղեցու դռնբացեքի արարողությունը: Սուրբ մյուռոնով օծվեցին եկեղեցու 16 սյուները, մկրտության ավազանը, պատկերները, որոնք վերածվեցին սրբապատկերի: Նորաօծ եկեղեցում անդրանիկ Սբ Պատարագը մատուցեց Նինոծմինդայի Սուրբ Սարգիս եկեղեցու և շրջանի համայնքների հոգևոր հովիվ Արժ. Տեր Արմաշ քհն. Պողոսյանը:

Սբ Պատարագի ավարտին եկեղեցու բակում կատարվեց խաչքարի օծում, որը նվիրված է Սարդարապատի հերոսամարտի և Հայոց պետականության վերականգնման 100-ամյակին: Եկեղեցու վերաօծման արարողությանը ներկա էին տեղական իշխանության ներկայացուցիչներ, Հայաստանի, Վրաստանի և Ռուսաստանի Դաշնության տարբեր շրջաններից ժամանած հյուրեր և ուխտավորներ[13]:

Վիրահայոց թեմ 

Վրաստանի հայկական պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրության կենտրոն

Նինոծմինդայից 8 կմ հյուսիս-արևելք գտնվող Նամզարա (Մամզարա) գյուղում է գտնվում Ջավախեթի միակ Սուրբ Մեսրոպ Մաշտոց անունը կրող եկեղեցին:

Սուրբ Մեսրոպ Մաշտոց եկեղեցին կառուցվել է 2013 թվականին: Եկեղեցին կառուցվել և շրջակա տարածքը բարեկարգվել է բարերարությամբ ռուսաստանաբնակ գործարար Հակոբ Խաչատրյանի:

Նույն թվականի նոյեմբերի 16-ին տեղի է ունեցել Սուրբ Մեսրոպ Մաշտոց եկեղեցու օծումը՝ ձեռամբ Վիրահայոց թեմի առաջնորդ Գերաշնորհ Տեր Վազգեն եպիսկոպոս Միրզախանյանի, մասնակցությամբ` Սամցխե-Ջավախքի և Ծալկայի ընդհանուր առաջնորդական փոխանորդ Տեր Բաբգէն վրդ. Սալբիյանի, Նինոծմինդայի և հարակից գյուղերի հովիվ Տեր Արմաշ քհն. Պողոսյանի և Տեր Տաթև քհն. Մարուքյանի: Եկեղեցու օծման կարգը սկսվում է նախորդ երեկոյան կատարված նավակատիկի՝ դռնբացեքի արարողությամբ: Օծվում են եկեղեցու 16 սյուները, մկրտության ավազանը, սրբապատկերները: Եկեղեցու օծման կարգից անմիջապես հետո Տեր Արմաշ քհն. Պողոսյանի կողմից մատուցվում է Սուրբ Պատարագ։ Եկեղեցու բակում տեղադրված է ցեղասպանության զոհերի հիշատակի խաչքար[1]:

Ճարտարապետություն․ Եկեղեցին կառուցված է բազալտից: Ընդհանուր չափսերն են 12,05 x 7,55 մ: Մուտքը արևմտյան կողմից է, որի վերևի մասում ագուցված է խաչքար, իսկ ներքևի մասում առկա է եկեղեցու կառուցման վերաբերյալ 8 տողանոց արձանագրություն․

ԿԱՄՕՔՆ ԱՍՏՈՒԾՈՅ ԿԱՌՈՒՑԱՒ | ՍՈՒՐԲ ՄԵՍՐՈՊ ՄԱՇՏՈՑ ԵԿԵՂԵՑԻՍ՝ | ԲԱՐԵՐԱՐՈՒԹՅԱՄԲ ՏԻԱՐ ՀԱԿՈԲ | ԽԱՉԱՏՐՅԱՆԻ ՅԱՐԵՒՇԱՏՈՒԹՅՈՒՆ ԻՒՐ | ԾՆՈՂԱՑՆ ՄՆԱՑԱԿԱՆ ԵՒ ԾՈՒԻՆԱՐ | ԽԱՉԱՏՐՅԱՆՆԵՐԻ | Ի ԹՈՒԻՆ ՀԱՅՈՑ ՌՆԿԲ ԵՒ Ի | ՓՐԿՉԱԿԱՆ 2013 Թ. ։

Մուտքի անմիջապես վերևում` տանիքի վրա, կառուցված է փոքրիկ զանգակատուն։ Եկեղեցին լուսավորվում է եկեղեցու արևմտյան, ինչպես նաև աջ և ձախ պատերին բացված կամարաձև պատուհաններից։ Եկեղեցու արևելյան մասում է գտնվում Սբ Խորանը՝ իր աջ ու ձախ ավանդատներով։ Առաստաղը ծածկված է փայտյա կամարաձև ծածկով[2]:

ՍՈՒՐԲ ԳՐԻԳՈՐ ԼՈՒՍԱՎՈՐԻՉ ԵԿԵՂԵՑԻ

Եկեղեցու հիմնադրումը. Նամզարա գյուղում է գտնվում նաև 19-րդ դարի առաջին կեսին կառուցված Սբ. Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցին, որի վերաբերյալ Վրաստանի և Իմերեթի թեմի կոնսիստորիայի արխիվային վավերագրերը տեղեկություններ են հաղորդում սկսած 1830-ական թվականներից: 1840 թվականի թեմի եկեղեցիների տեղեկագրի համաձայն` եկեղեցու ծխականների թիվը կազմել է 113-ը:[3] 1860-ական թվականներին եկեղեցին դեռևս փայտաշեն էր[4], 1880-ական թվականներին հիշատակվում է որպես քարաշեն, փայտածածկ կառույց[5]: 20-րդ դարի սկզբին եկեղեցու տարեկան կապիտալը կազմել է 171 ռ. 40 կ. արծաթով[6]: Սբ. Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցու շուրջը տարածվում է 19-րդ դարի հայկական գերեզմանատունը:

Ճարտարապետություն. Սուրբ Լուսավորիչ եկեղեցու արտաքին չափսերն են 17,25x7,10 մ: Եկեղեցին ունի կիսաշրջանաձև խորան[7]:

Ծխատեր քահանաներ. Սուրբ Լուսավորիչ եկեղեցու քահանա է հիշատակվում Տեր Հովհաննես Հովհաննիսյանը[8]:

Դպրոց. Վրաստանի և Իմերեթի թեմի դպրոցների տեղեկագրի համաձայն` Մամզարա գյուղի եկեղեցա-ծխական դպրոցը հիմնադրվել է 1864 թվականին, հասարակության միջոցներով: 1869 թվականի դրությամբ ունեցել է 25 սովորող, 1 ուսուցիչ[9]: Ուսուցիչներից հիշատակվում է Գալուստ Համբարձումյանցը[10]:

Վիրահայոց թեմ

Վրաստանի հայկական պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրության կենտրոն

Եկեղեցու հիմնադրումը. Նինոծմինդայից 8 կմ հյուսիս-արևելք գտնվող Մեծ Արագյալ գյուղի Սուրբ Խաչ եկեղեցին հիմնադրվել է 19-րդ դարի 30-ական թվականներին: Եկեղեցու անունը հիշատակվում է Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցու Վրաստանի և Իմերեթի թեմի 1839-1840 թվականների տեղեկագրում: Դպիրներ են հիշատակվում Հարություն Տեր-Հովհաննիսյանը, Առաքել Դանիելյանը[1]: Հիշյալ թվականներին եկեղեցու ծխականների թիվը կազմել է 149-ը[2]: 1860-ական թվականներին եկեղեցին հիշատակվում է որպես փայտաշեն կառույց[3], 1880-ական թվականներին, ինչպես թեմի մի շարք գյուղերի եկեղեցիները, քարաշեն, փայտածածկ[4]: 20-րդ դարի սկզբին եկեղեցու տարեկան եկամուտը կազմել է 41 ռ. 34 կ. արծաթով[5]:

Մեծ Արագյալ գյուղում պահպանվել են նաև 13-14-րդ դարերով թվագրվող «Ծերունի» անվամբ հայտնի ավերակ եկեղեցու մնացորդները[6]:

Ճարտարապետություն. Սուրբ Խաչ եկեղեցին 3 սյուների վրա հենվող քարաշեն, փայտածածկ կառույց է: Կառուցված է տուֆից՝ բացառությամբ հյուսիսային պատի, որը կառուցված է համակ սրբատաշ քարով: Եկեղեցին իրենից ներկայացնում է երկգմբեթավոր, վեհատեսիլ շինություն: Արտաքին չափսերն են 13,61x9,15 մ: Հարավային ճակատին առկա են նորոգման հետքեր[7]:

Ծխատեր քահանաներ. Համաձայն Մեծ Արագյալ գյուղի Սուրբ Խաչ եկեղեցու չափաբերական մատյանների` եկեղեցու քահանաներից են եղել Ստեփանոս քհն. Տեր-Ստեփանոսյանը[8], Բարսեղ քհն. Տեր-Հովհաննիսյանը[9]:

Դպրոց. Վրաստանի և Իմերեթի թեմի 1869 թվականի դպրոցների տեղեկագրի համաձայն՝ գյուղի եկեղեցա-ծխական դպրոցը, ի թիվս, շրջանի մի շարք գյուղերի դպրոցների, բացվել է 1864 թվականին, տեղի բնակիչների միջոցներով: 1869 թվականի դրությամբ ունեցել է 22 սովորող, 1 ուսուցիչ[10]: 1870-ական թվականներին ուսուցիչ է հիշատակվում Մելքոն Մանուկյանը[11]:

Եկեղեցու վերանորոգություն և վերաօծում. Եկեղեցին վերակառուցվել է 2014-2015 թվականներին: 2015 թվականի հոկտեմբերի 12-ին, իր դռները բացեց բարերարներ Արթուր և Աիդա Իսոյանների կողմից հիմնովին վերակառուցված, 1830 թվականին հիմնադրված «Սուրբ Խաչ» եկեղեցին, բարեկարգված բակով և տարածքով: Եկեղեցին վերակառուցվել է ճարտարապետ Ազատ Մղդեսյանի նախագծով, դիզայնի հեղինակն է Արմեն Ղուկասյանը, քանդակագործությունը պատկանում է Գևորգ Մնացականյանին: Վիրահայոց թեմի առաջնորդ Գերաշնորհ Տեր Վազգեն եպիսկոպոս Միրզախանյանի ձեռամբ, նորովի վերակառուցված եկեղեցում կատարվեց դռնբացեքի արարողություն: Հաջորդ օրը՝ հոկտեմբերի 13-ին, Վիրահայոց թեմի առաջնորդի նախագահությամբ և Սամցխե-Ջավախքի և Ծալկայի ընդհանուր առաջնորդական փոխանորդ Տեր Բաբգէն վարդապետ Սալբիյանի, տարածաշրջանի հոգևոր դասի մասնակցությամբ կատարվեց հինավուրց «Սուրբ Խաչ» եկեղեցու վերաօծման կարգը: Սուրբ Խաչ եկեղեցում անդրանիկ Սուրբ Պատարագը մատուցեց Նինոծմինդայի Սուրբ Սարգիս եկեղեցու հոգևոր հովիվ Արժանապատիվ Տեր Արմաշ քահանա Պողոսյանը^[12]:

Վիրահայոց թեմ

Վրաստանի հայկական պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրության կենտրոն

Եկեղեցու հիմնադրումը. Նինոծմինդայից 10 կմ հյուսիս-արևմուտք գտնվող Մեծ Գյոնդուրա գյուղի Սուրբ. Հակոբ եկեղեցին հիմնադրվել է 19-րդ դարի 30-ական թվականներին: Եկեղեցու անունն առկա է Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցու Վրաստանի և Իմերեթի թեմի 1839-40-ական թվականների տեղեկագրում: Վերջինիս համաձայն եկեղեցու ծխականների թիվը տվյալ պահին կազմել է 256-ը[1]: 1860-ական թվականներին եկեղեցին դեռևս փայտաշեն էր[2]: 1869 թվականին հին եկեղեցու տեղում կառուցվում է մինչև օրս կանգուն քարաշեն նոր եկեղեցին, որի արևմտյան ճակատին պահպանվել է այդ հաստատող շինարարական արձանագրությունը, համաձայն որի՝ եկեղեցին կառուցվել է հասարակության միջոցներով, Հակոբ քհն. Միքելյանցի ղեկավարությամբ[3]:

1905 թվականի թեմի եկեղեցիների տեղեկագրում Մեծ Գյոնդուրա գյուղում հիշատակված է նաև Սուրբ Համբարձում անվամբ եկեղեցի, որի տարեկան եկամուտը կազմել է 37 ռ. արծաթով[4]:

Ճարտարապետություն. Եկեղեցին բազիլիկ տիպի է` կառուցված մոխրագույն սրբատաշ բազալտից: Ընդհանուր չափսերն են 18,92x10,85 մ: Եկեղեցու ճակատային մասում զետեղված է կարմիր տուֆից խաչքար և փոքրիկ արձանագրություն։ Մուտքը բացված է եկեղեցու արևմտյան մասից, որը շրջապատված է ուղղանկյուն ժապավենով: Մուտքի դռան աջ և ձախ կողմերում կամարաձև խորշեր են: Եկեղեցու տանիքի վրա կառուցված է երկհարկանի զանգակատուն: Արևելյան մասում Սուրբ Խորանն է՝ աջ ու ձախ կողմերում գտնվող ավանդատներով։

Ծխատեր քահանաներ.Մեծ Գյոնդուրա գյուղի Սուրբ Հակոբ եկեղեցու քահանաներից է եղել Հակոբ քհն. Միքայելյանցը[5]: Քահանայագործել է 1860-80-ական թվականներին[6]:

Դպրոց. Գյուղի եկեղեցա-ծխական դպրոցի վերաբերյալ հիշատակություն առկա է թեմի դպրոցների 1869 թվականի տեղեկագրում, համաձայն որի՝ այն հիմնադրվել է 1864 թվականին, տեղի հասարակության միջոցներով: Տվյալ պահին սովորողների թիվը կազմել է 49-ը[7]: 1875 թվականի տեղեկագրի տվյալներով, գյուղի նախակրթարանը գտնվել է Սուրբ Հակոբ եկեղեցու գավթում: Ուսուցիչ է հիշատակվում Ալեքսանդր Պետրոսյանը[8]:

Եկեղեցու վերանորոգություն. 2010 թվականին վերանորոգվել է Սուրբ Հակոբ եկեղեցու տանիքը և թիթեղապատվել: Աշխատանքները կատարվել են գյուղի ռուսաստանաբնակ բարեգործ Մնացական Առաքելյանի միջոցներով: Ներքին հարդարման աշխատանքները շարունակվում են: Եկեղեցին դեռևս վերաօծված չէ, ուստի Սուրբ Պատարագը կատարվում է Վեմ քարով:

Վիրահայոց թեմ

Վրաստանի հայկական պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրության կենտրոն

Եկեղեցու հիմնադրումը. Խոջաբեկ զյուղր գտնվում է Ախալքալաքից ուղիղ գծով 16 կմ հարավ-արևելք, Խան­չալի լճի արևելյան ափից 2 կմ հեռու, ծովի մակերևույթից 1930-1950 մ բարձրության վրա: Հյուսիս-արևմուտքից կից է եղել Նինոծմինդա շրջկենտրոնին, այժմ այն միավորվել է շրջկենտրոնին և համարվում է մեկ համայնք: Խոջաբեկ գյուղի բնակիչները 19-րդ դարի 40-ական թվականներին, առանց կոնսիստորիայի հավանության, հիմնում են իրենց ծխական եկեղեցին: Մինչև 1848 թվականը եկեղեցին դեռևս օծված չէր: Նույն թվականին նրանք օծման խնդրանքով դիմում են կոնսիստորիային[1]: Թեմի արխիվային վավերագրերում 1866 թվականի դրությամբ եկեղեցին նշվում է՝ որպես փայտաշեն կառույց[2]: Սուրբ Սարգիս եկեղեցին իր նպատակին ծառայեց մինչև 19-րդ դարի 80-ական թվականները: 1882-1884 թվականներին սկսվեցին նոր եկեղեցու կառուցման աշխատանքները: Եկեղեցու կառուցման և օծման մասին տեղեկություններ է հաղորդում եկեղեցու արևմտյան պատին, մուտքից վեր բացված լուսամուտի բարավորին արված շինարարական արձանագրությունը, համաձայն որի եկեղեցին կառուցվել է հասարակության միջոցներով: Օծվել է 1884 թվականին, Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցու Վրաստանի և Իմերեթի թեմի առաջնորդ Արիստակես եպիսկոպոսի ձեռամբ[3]:

20-րդ դարի սկզբին Սուրբ Սարգիս եկեղեցու կապիտալը կազմել է 417 ռ. 58 կ., անշարժ կալվածքներից ստացված եկամուտը` 76 ռ. 46 կ. արծաթով[4]:

Ճարտարապետություն․Սուրբ Սարգիս եկեղեցին կառուցված է համակ սրբատաշ քարով: Արտաքին չափսերն են 18,68 x 11,02 մ: Մուտքն արևմտյան կողմից է: Կրկնահարկ զանգակատունը կառուցված է արևմտյան ճակտոնի գագաթին[5]:

Դպրոց. Գյուղի եկեղեցա-ծխական դպրոցը բացվել է 1864 թվականին, հասարակության միջոցներով[6]: 1875 թվականի թեմի դպրոցների տեղեկագրի համաձայն` նախակրթարանը գտնվել է եկեղեցու գավթում: Ուսուցիչ է հիշատակվում Սիմեոն Թումասյանցը[7]:

Եկեղեցին խորհրդային և հետխորհրդային տարիներին. Խորհրդային տարիներին եկեղեցին վերածվել է պահեստի և չի ծառայել իր նպատակին մինչև 1993 թվականի նոյեմբերի 13-ը, երբ Վիրահայոց թեմի առաջնորդ Տ. Գևորգ եպս. Սերայդարյանը կատարում է վերաբացման և օծման արարողությունը: 1995 թվականին խոջաբեկցիները հանդիսությամբ նշում են ինչպես գյուղի հիմնադրման 165 ամյակը, այնպես էլ եկեղեցու կառուցման 110 ամյակը: Նույն թվականի օգոստոսի 13-ին Սուրբ Սարգիս եկեղեցում մատուցվում է Սուրբ Պատարագ: Պատարագիչն էր Սեպուհ վարդապետը, վերաբերում կատարողը` Եղիա քահանան[8]:

Եկեղեցու վերանորոգություն և վերաօծում. Եկեղեցու հետագա վերանորոգչական աշխատանքներն իրականցվում են տեղի հոգևոր հովիվ Տ. Արմաշ քահանա Պողոսյանի նախաձեռնությամբ: Եկեղեցին վերանորոգվել և տարածքր բարեկարգվել է նույն գյուղի ծնունդ, այժմ ռուսաստանաբնակ Թաթուլ և Արմեն Ղարսլյան եղբայրների բարերարությամբ:

2010 թվականի հուլիս 4-ին, հանդիսապետությամբ Վիրահայոց թեմի առաջնորդ Տ. Վազգեն եպիսկո­պոս Միրզախանյանի և մասնակցությամբ Սամցխե- Ջավախքի և Ծալկայի րնդհանուր առաջնորդա­կան փոխանորդ Տ. Բաբգէն աբղ. Սալբիյանի, կատարվում է Սուրբ Սարգիս եկեղեցու օրհնության կարգ, որին հաջորդում է Սբ Պատարագի սրբազան արարողությունը[9]:

Վիրահայոց թեմ

Վրաստանի հայկական պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրության կենտրոն

Եկեղեցու հիմնադրումը. Ախալքալաքից 9 կմ հարավ-արևելք, Նինոծմինդայի շրջանում գտնվող Ջիգրաշեն գյուղի Սուրբ Հրեշտակապետաց եկեղեցու վերաբերյալ Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցու Վրաստանի և Իմերեթի թեմի կոնսիստորիայի ֆոնդի արխիվային վավերագրերը տեղեկություններ են հաղորդում սկսած 19-րդ դարի 40-50-ական թվականներից: Այսպես` եկեղեցին հիշատակվում է 1840 թվականի թեմի եկեղեցիների տեղեկագրում` Սուրբ Հրեշտակապետաց Գաբրիելի և Միքայելի անվամբ[1], 1857-1860 թվականների տեղեկագրում` Սբ. Հրեշտակապետաց անվամբ[2]: Մեկ այլ` 1866 թվականի տեղեկագրում հիշատակվում է որպես փայտաշեն կառույց[3]: 1885 թվականի դրությամբ եկեղեցին արդեն քարաշեն էր, փայտածածկ[4]: Հավելենք, որ 20-րդ դարի սկզբին եկեղեցու կապիտալը կազմել է մոտ 2989 ռուբ. 31 կ. արծաթով[5]:

Ճարտարապետություն. Եկեղեցու մուտքը բացված է արևմտյան ճակատից: Ծածկը հենվում է 4 զույգ փայտակերտ սյուների վրա: Հյուսիսային պատի մեջ մկրտության ավազանն է[6]:

Ծխատեր քահանաներ. Համաձայն Ջիգրաշեն գյուղի Սուրբ Հրեշտակապետաց եկեղեցու չափաբերական մատյանների` եկեղեցու քահանաներից են եղել Ավետիս քհն. Տեր-Հովհաննիսյանը[7], Մամբրե քհն. Կարապետյանը[8]: Քահանայագործել են 1860-80-ական թվականներին:

Դպրոց. Վրաստանի և Իմերեթի թեմի 1875 թվականի դպրոցների տեղեկագրի համաձայն՝ տվյալ պահին գյուղն ունեցել է իր նախակրթարանը` 50 սովորողներով: Ուսուցիչ է հիշատակվում Մամբրե քհն. Մանուկյանցը[9]: 1860-ական թվականների տեղեկագրում գյուղի դպրոցի մասին հիշատակությունների չենք հանդիպել:

Եկեղեցու վերանորոգություն և վերաօծում. Սուրբ Հրեշտակապետաց եկեղեցին երկար տարիներ գտնվել է կիսաքանդ վիճակում, սակայն ռուսաստանաբնակ ջիգրաշենցի Արսեն Քսպոյանի բարերարությամբ, 2012 թվականին եկեղեցին հիմնովին վերանորոգվում է: Եկեղեցու բարենորոգման հետ միաժամանակ բարեկարգվում և ցանկապատվում է եկեղեցու բակն ու տարածքը: 2013 թվականի նոյեմբերի 11-ին Նինոծմինդայի շրջանի Ջիգրաշեն գյուղի Սուրբ Հրեշտակապետաց վերանորգված և բարեկարգված եկեղեցին վերաօծվում է ձեռամբ Վիրահայոց թեմի առաջնորդ Գերաշնորհ Տ. Վազգեն եպիսկոպոս Միրզախանյանի, մասնակցությամբ՝ Սամցխե-Ջավախքի և Ծալկայի ընդհանուր առաջնորդական փոխանորդ Տ. Բաբգէն աբեղա Սալբիյանի և հոգևոր դասի: Նինոծմինդայի հայ համայնքների հոգևոր հովիվ Տ. Արմաշ քահանա Պողոսյանի կողմից նորաօծ եկեղեցում մատուցվեց Սուրբ Պատարագ: Հավարտ պատարագի Ջիգրաշենի Սուրբ Հրեշտակապետաց եկեղեցում կատարվեց առաջին մկրտությունը: Մկրտվեցին բարերար Արսեն Քսպոյանի ընտանիքի ութ անդամները՝ դառնալով նորաօծ եկեղեցու առաջին մկրտվողները[10]:

Վիրահայոց թեմ

Վրաստանի հայկական պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրության կենտրոն

Եկեղեցու հիմնադրումը. Ախալքալաքից 18 կմ հարավ-արևելք գտնվող Սաթխա գյուղի Սբ. Մեծն Ներսես Հայրապետ եկեղեցին կառուցվել է 1869 թվականին գյուղում գտնված Սբ. Աստվածածին հին եկեղեցուն կից` հարավային կողմից: Նոր եկեղեցու անհրաժեշտությունը պայմանավորված էր բնակչության քանակի աճով[1]: 1885 թվականի «Արձագանք» թերթի տվյալներով, Սաթխայի նոր եկեղեցին նման էր հին եկեղեցուն, սակայն ավելի ընդարձակ էր[2]: 1903 թվականին այն ենթարկվում է վերանորոգման տեղի հասարակության միջոցներով[3]: 1905 թվականին եկեղեցու եկամուտը կազմում էր 96 ռ. 26 կ. արծաթով[4]:

Վերոնշյալ Սուրբ Աստվածածին անվամբ հայտնի հին եկեղեցին դեռևս գոյություն ուներ միջնադարից, որը Սուրբ Աստվածածին անվամբ հիշատակվում է թեմի եկեղեցիների 1840 թվականի տեղեկագրում[5]: Եկեղեցու քահանա է հիշատակվում Տեր-Գևորգ Հարությունյանը, դպիր` Ստեփանոս Տեր-Զաքարյանը[6]:

Ճարտարապետություն. Եկեղեցու արտաքին չափսերն են 22.75 x 13,95 մ: Գմբեթավոր է, կառուցված է անմշակ, սրբատաշ քարով և կրաշաղախով[7]:

Ծխատեր քահանաներ. Համաձայն Սաթխա գյուղի Սուրբ Ներսես եկեղեցու չափաբերական մատյանների` եկեղեցու քահանաներից են եղել Ստեփանոս քհն. Տեր-Ստեփանոսյանը, Գրիգոր Տեր-Գևորգյանը[8]:

Դպրոց. Թեմի դպրոցների տեղեկագրի համաձայն` գյուղի եկեղեցա-ծխական դպրոցը բացվել է 1864 թվականին` հասարակության միջոցներով: 1869 թվականի դրությամբ ունեցել է 86 սովորող[9]: 1875 թվականի տեղեկագրի համաձայն՝ գյուղի նախակրթարանը գտնվել է եկեղեցու գավթում: Ուսուցիչ է հիշատակվում Եղիշե Տեր-Ստեփանոսյանը[10]:

Եկեղեցու վերանորոգություն. Սաթխայի Սուրբ Մեծն Ներսես եկեղեցին վերջին անգամ վերանորոգվել է 1994 թվականին, սաթխայաբնակ Արտյուշ Սանոսյանի նախաձեռնությամբ կազմակերպված ժողովրդական հանգանակությամբ: Վերանորոգման ժամանակ թիթեղապատվել է եկեղեցու տանիքը և գմբեթը, մաքրվել ու հարդարվել եկեղեցու սրահը:

Եկեղեցու վերանորոգման ժամանակ դռան շեմքի տակ հայտնաբերվել է գյուղի հյուսիս-արևելյան կողմում գտնվող 7 բլուրների վրա կառուցված ամրոցի հիմնադրման վերաբերյալ արձանագրություն՝ թվագրված (ԹՌՃԷ) 1658 թվականով[11]։

Ավելի ուշ, ծնունդով սաթխացի Մկոյան և Սանոսյան ընտանիքների ներկայացուցիչների նյութական միջոցներով հիմնանորոգվել է եկեղեցին։ 2002 թվականի դեկտեմբերի 15-ին ձեռամբ Շիրակի թեմի առաջնորդ Գերաշնորհ Տ. Միքայել եպիսկոպոս Աջապահյանի և մասնակցությամբ Վիրահայոց թեմի առաջնորդ Տ. Վազգեն եպիսկոպոս Միրզախանյանի օծվել է Սուրբ Ներսես Մեծ Հայրապետի անունը կրող եկեղեցին։

Վիրահայոց թեմ

Վրաստանի հայկական պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրության կենտրոն

Եկեղեցու հիմնադրումը. Նինոծմինդայից 8 կմ հյուսիս-արևելք գտնվող Փոքր Արագյալ գյուղի Սբ. Ստեփանոս եկեղեցու արևմտյան ճակատին պահպանված շինարարական արձանագրության[1] համաձայն՝ այն կառուցվել է 1862 թվականին: 1866 թվականի Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցու Վրաստանի և Իմերեթի թեմի եկեղեցիների տեղեկագրում եկեղեցին հիշատակվում է որպես փայտաշեն կառույց` 20 ծխերով[2]: 1885 թվականին `քարաշեն, փայտածածկ` 26 ծխերով[3]: 20-րդ դարի սկզբի դրությամբ՝ եկեղեցու տարեկան եկամուտը կազմել է 20 ռ. 30 կ. արծաթով[4]:

Սուրբ Ստեփանոս եկեղեցու հարավային կողմում գտնվում է գյուղի երկու գերեզմանոցներից մեկը:

Ճարտարապետություն. Քարաշեն, փայտածածկ կառույց է: Արտաքին չափսերն են 13,27 × 9,12մ: Արևմտյան ճակտոնի գագաթին ունեցել է փայտաշեն քառասյուն զանգակատուն[5]:

Ծխատեր քահանաներ. Համաձայն Փոքր Արագյալ գյուղի Սբ. Ստեփանոս եկեղեցու չափաբերական մատյանների` եկեղեցու քահանաներից են եղել Գրիգոր քհն. Տեր-Գևորգյանը, Ստեփանոս քհն. Տեր-Ղազարյանը[6], Ղազարոս քհն. Տեր-Խաչատրյանցը[7]: Քահանայագործել են 1860-80-ական թվականներին:

Դպրոց. Գյուղի եկեղեցա-ծխական դպրոցի վերաբերյալ հիշատակություն առկա է սկսած 1870-ական թվականներից: Մասնավորապես, թեմի դպրոցների 1875 թվականի տեղեկագրում նշվում է, որ գյուղն ունի մեկ նախակրթարան 15 սովորողներով: Ուսուցիչ է հիշատակվում Գևորգ Վարդանյանցը[8]:

Եկեղեցու վերանորոգություն և վերաօծում. Հետխորհրդային տարիներից հետո Սուրբ Ստեփանոս եկեղեցին ևս վերանորոգության կարիք ուներ: Եկեղեցու վերանորոգման նախաձեռնությունը իր վրա է վերցնում փոքրարագյալցի բարեգործ Եզեկ Եզեկյանը: 2009 թվականին նրա միջոցներով վերանորոգվում է եկեղեցին և բարեկարգվում տարածքը: Եկեղեցին վերաօծվել է 2009 թվականին:

Վիրահայոց թեմ 

Վրաստանի հայկական պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրության կենտրոն

Եկեղեցու հիմնադրումը. Նինոծմինդայից 5.5 կմ հարավ-արևմուտք գտնվող Փոքր Խանչալի գյուղի եկեղեցին հիշատակվում է Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցու Վրաստանի և Իմերեթի թեմի 1840 թվականի տեղեկագրում: Եկեղեցու անունը չի նշվում: Ծխերի թիվը կազմել է 189[1]: 1860-ական թվականներին հիշատակվում է՝ որպես փայտաշեն կառույց[2]: Եկեղեցին հիմնովին վերակառուցվել է 1875 թվականին: Այդ են վկայում եկեղեցու բարավորին և մուտքից հարավ պահպանված շինարարական արձանագրությունները: Օծումը տեղի է ունեցել նույն թվականի սեպտեմբերին Գրիգոր արքեպս. Սաքինյանցի ձեռամբ[3]: 20-րդ դարի սկզբին եկեղեցու կապիտալը կազմել է 257ռ. 69 կ. արծաթով[4]: Եկեղեցու շուրջ տարածվում է գերեզմանոցը:

Ճարտարապետություն․ Եկեղեցին կառուցված է համակ սրբատաշ և կոփածո քարով: Տանիքը երկթեք է, որը պահվում է երկու բոլորաձև սյուներով: Միակ մուտքը արևմտյան ճակատից է: Արտաքին չափսերն են 16,80×10,33 մ: Մկրտության ավազանը կառուցված է հյուսիսային պատի մեջ[5]:

Ծխատեր քահանաներ․ Փոքր Խանչալի գյուղի Սուրբ Հակոբ եկեղեցու քահանաներից է եղել Վարդան քհն. Մովսիսյանը[6]: Քահանայագործել է 1860-80-ական թվականներին:

Դպրոց․ Փոքր Խանչալի գյուղի եկեղեցա-ծխական դպրոցը բացվել է 1864 թվականին հասարակության միջոցներով[7]: 1870-ական թվականներին ուսուցիչ է հիշատակվում Կարապետ Խոպերյանցը[8]:

Եկեղեցու վերանորոգություն. Փոքր Խանչալիի Սուրբ Հակոբ եկեղեցին ևս խորհրդային տարիներին փակվել է և այդ տարիների ընթացքում հայտնվել անմխիթար վիճակում: Հետխորհրդային տարիներին եկեղեցին պարբերաբար բարեկարգվում է գյուղի բնակիչների կողմից: Սակայն բուն վերանորոգչական աշխատանքները սկսվել են 2015 թ., Արտակ և Բաբկեն Իսպիրյան եղբայրների միջոցներով: Վերակառուցվել է եկեղեցու փլված գմբեթը, տանիքը, մաքրվել և բարեկարգվել եկեղեցու սրահը, հեռացվել է հին ծեփը: Եկեղեցու ներքին հարդարման աշխատանքները դեռևս ավարտված չեն: Սբ Պատարագը կատարվում է Վեմ քարով:

Վիրահայոց թեմ 

Վրաստանի հայկական պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրության կենտրոն

Դամալա գյուղը Սամցխե-Ջավախքի Ասպինձայի շրջանի ամենամեծ գյուղն է: Բնակիչների նախնիները 1829-1830-ական թվականներին գաղթել են Էրզրումի նահանգից:

Եկեղեցու հիմնադրում. Ասպինձա շրջկենտրոնից 3 կմ արևելք գտնվող Դամալա գյուղի Սուրբ Խաչ եկեղեցու վերաբերյալ ամենավաղ հիշատակությունները հաղորդում են Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցու Վրաստանի և Իմերեթի թեմի կոնսիստորիայի ֆոնդի արխիվային վավերագրերը: Եկեղեցու անունն առկա է թեմի եկեղեցիների 1840 թվականի տեղեկագրում[1]: Եկեղեցին վերանորոգման է ենթարկվել 1843 թվականին[2]: 1866 թվականին եկեղեցին դեռևս փայտաշեն էր[3]: 1873 թվականի հիմնովին վերակառուցումից հետո այն հիշատակվում է որպես 30 ոտնաչափ երկարությամբ քարաշեն կառույց[4]: 1905 թվականի դրությամբ Սուրբ Խաչ եկեղեցին ունեցել է 791 ռ. 88 կ. արծաթով կապիտալ, ինչպես նաև մեկ տուն[5]:

Սուրբ Խաչ եկեղեցու շուրջը տարածվում է գերեզմանոցը, որտեղ բացի քառակող կոթող պատվանդաններից, պահպանվել են նաև ուշ միջնադարյան տապանաքարեր:

Գյուղի մոտակայքում X-XI դարերի Վանք անունով սրբատեղի կա[6]:

Ճարտարապետություն. Սուրբ Խաչ եկեղեցին բազիլիկ տիպի եկեղեցի է: Արտաքին չափսերն են 16,80×10,55 մ[7]: Եկեղեցու մուտքը արևմտյան կողմից է: Տանիքի արևմտյան մասում կա 4 սյունի վրա կառուցված փոքրիկ զանգակատուն[8]:

Ծխատեր քահանաներ. Վրաստանի և Իմերեթի թեմի հոգևորականների 1839-1840 թվականների տեղեկագրում Սուրբ Խաչ եկեղեցու քահանա է հիշատակվում Տեր Պետրոս Տեր-Աստվածատուրյանը, դպիրներ` Վարդան և Հակոբ Տեր-Պետրոսյանները[9]:

Դպրոց. Դամալա գյուղի եկեղեցական-ծխական դպրոցի վերաբերյալ հիշատակություն առկա է թեմի դպրոցների 1865 թվականի տեղեկագրում[10]: 19-րդ դարի հետագա տասնամյակներում դպրոցը փակվել և նորից բացվել է: 1915 թվականին եղել է միդասյա, որը պահվել է Կովկասյան բարեգործական ընկերության տրամադրած նպաստի հաշվին[11]:

Եկեղեցին խորհրդային և հետխորհրդային շրջանում. 1920-ական թվականներին եկեղեցին փակվել է, իսկ քահանան աքսորվել: Որոշ ժամանակ եկեղեցին օգտագործվել է որպես պահեստ, ավելի ուշ քայքայվել և փլվել է փայտաշեն տանիքը[12]:

Եկեղեցու վերաօծումը. 2004 թվականի դրությամբ, Սուրբ Խաչ եկեղեցին գտնվում էր կիսախարխուլ վիճակում, գրեթե ամբողջությամբ փլուզված էր փայտածածկ տանիքը: Սուրբ Խաչ եկեղեցու վերականգնման նախաձեռնությունը ստանձնեցին նախկին դամալացի բարերարները: Սուրբ Խաչ եկեղեցին հիմնովին նորոգվեց և տարածքը բարեկարգվեց Հայաստանում, ՌԴ-ում, Ուկրաինայում և Ղազախստանում բնակվող ծնունդով դամալացի բարեպաշտ հայերի նյութական աջակցությամբ և Ասպինձայի շրջանային ժողովի պատգամավոր Էմին Բալոյանի վերահսկողությամբ: 2008 թվականի մայիսի 1-ին, ձեռամբ Վիրահայոց թեմի առաջնորդ Տ. Վազգեն եպիսկոպոս Միրզախանյանի և թեմի հոգևոր դասի մասնակցությամբ, վերաօծվեց Ասպինձայի շրջանի Դամալա գյուղի Սուրբ Խաչ եկեղեցին: Վերաօծման հանդիսավոր կարգին հաջորդեց անդրանիկ Սբ Պատարագի արարողությունը, որը մատուցվեց Ախալցիխեի և Ասպինձայի շրջանների հոգևոր հովիվ Տ. Մանուկ քահանա Զեյնալյանի կողմից[13]:

Վիրահայոց թեմ

Վրաստանի հայկական պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրության կենտրոն

Եկեղեցու հիմնադրումը. Աշխալան (Աշկալա) հայաբնակ գյուղ է Վրաստանի Քվեմո Քարթլիի մարզի  Ծալկայի շրջանում: 1830-ական թվականներին ծխականները բարձրացնում են եկեղեցի ունենալու հարցը և եկեղեցական ժողովը որոշում է կայացնում նվիրատվությունների միջոցով կառուցել այն[1]։ Աշխալա գյուղի Սուրբ Մինաս եկեղեցու հիմնադրման հստակ տարեթիվը հայտնի չէ: Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցու Վրաստանի և Իմերեթի թեմի կոնսիստորիայի ֆոնդի արխիվային փաստաթղթերում եկեղեցու անունը հիշատակվում է սկսած 19-րդ դարի 30-40-ական թվականներից: Դրանցում տրվում է եկեղեցու ծխականների թիվը և քահանայի ու դպիրների անունները: Մասնավորապես, 1840 թվականի դրությամբ ծխականների թիվը եղել է 770[2], քահանա է հիշատակվում Տեր Խաչատուր Հովհաննիսյանը, դպիրներ` Պետրոս Հարությունյանը, Գևորգ Պողոսյանը, Խաչատուր Հարությունյանը[3]:

Արխիվային վավերագրերը տեղեկություններ են հաղորդում նաև 1837-1840-ական թվականների դրությամբ եկեղեցու ունեցած շարժական և անշարժ կալվածքների մասին: Եկեղեցական իրերից զատ այն իր չորս կողմերից ունեցել է նաև դատարկ հողատարածքներ[4]:

1860-ական թվականներին եկեղեցին հիշատակվում է՝ որպես փայտաշեն[5], 1880-ական թվականներին` կոփածո քարով, փայտածածկ, առաստաղը նկարազարդ կառույց[6]:

Գյուղում բացի Սուրբ Մինաս եկեղեցուց պահապանվել են նաև մի քանի ուխտատեղիներ՝ Սուրբ Աստվածածին, Մուղնե, Սուրբ Աղբյուր[7]:

Ճարտարապետություն․Սուրբ Մինաս եկեղեցին բազիլիկ տիպի, քարաշեն կառույց է։ Ընդհանուր չափսերն են 17,25 x 10,2 մ:

Մուտքը արևմտյան կողմից է, որը հենված է քառահարկ փոքրիկ զանգակատանը։ Մուտքի անմիջապես վերևում կամարաձև գոտու մեջ զետեղված է խաչ։ Եկեղեցու ներսի սրահը բաժանված է չորս սյուների վրա հենված կամարաձև պատերի։ Եկեղեցու արևելյան մասում գտնվում է Սբ Խորանը՝ իր աջ և ձախ ավանդատներով[8]։

Ծխատեր քահանաներ.Աշխալա գյուղի Սուրբ Մինաս եկեղեցու քահանաներից են եղել Խաչատուր քհն. Հովհաննիսյանը[9], Հովսեփ քհն. Պողոսյանը[10], Հովսեփ քհն. Մազմանյանցը, Ղազար քհն. Սարգսյանը[11]: Քահանայագործել են 1840-1880-ական թվականներին:

Դպրոց. Աշխալա գյուղի եկեղեցա-ծխական դպրոցը բացելու մասին որոշումը ընդունվել է 1907 թվականի հոկտեմբերի 8-ին, առաջնորդական փոխանորդ Սիոն վարդապետի նախագահությամբ տեղի ունեցած գյուղի ծխական ժողովում: Դպրոցը կառուցվելու և պահվելու էր տեղի հասարակության միջոցներով[12]:

Եկեղեցին խորհրդային և հետխորհրդային տարիներին. Սուրբ Մինաս եկեղեցին գործել է մինչև խորհրդային կարգերի հաստատումը։ Այդ ընթացքում եկեղեցին մի քանի անգամ վերանորոգվել է, սակայն 1930 թվականին այն փակվել և վերածվել է պահեստի, այնուհետև՝ կինոսրահի։ Որոշ ժամանակ եկեղեցու շենքը ծառայել է որպես տարրական, ապա ութնամյա դպրոց, սակայն հետագայում կրկին վերածվել է պահեստի։ Եկեղեցու հիմնական վերականգնումը նախաձեռնվել է 20-րդ դարի 90-ական թվականներին գյուղի երիտասարդության և բարերարների կողմից, որից հետո այն վերաբացվել է: Սուրբ Մինաս եկեղեցին վերականգնվել է 1994 թվականին[13]:

Վիրահայոց թեմ 

Վրաստանի հայկական պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրության կենտրոն

Եկեղեցու հիմնադրումը. Խաչ գյուղը Ծալկայի շրջանի հայկական գյուղերից է, որի բնակիչները հիմնականում հարևան Աշխալայից են, սակայն հետագայում գյուղը համալրվել է նաև վերագաղթած հայ բնակիչներով:

Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցու Վրաստանի և Իմերեթի թեմի կոնսիստորիայի ֆոնդի արխիվային վավերագրերը Խաչ գյուղի Սուրբ Գևորգ եկեղեցու վերաբերյալ տեղեկություններ հաղորդում են սկսած 19-րդ դարի 60-ական թվականներից: Թեմի եկեղեցիների տեղեկագրում այն հիշատակվում է որպես քարաշեն կառույց, ծխականների թիվը` 290[1]: Եկեղեցին սկզբում փայտածածկ էր, սակայն հետագայում ենթարկվել է վերանորոգումների և փայտածածկ տա­նիքը փոխվել է։ «Ճանապարհորդական հիշատակարանի» հաղորդած տվյալների համաձայն` գյուղում բացի Սուրբ Գևորգ քարաշեն փայտածածկ եկեղեցուց առկա է եղել նաև Սուրբ Կա­րապետ մատուռ ուխտատեղի (քարաշեն)[2], որը գտնվել է գյուղի հյուսիսային կողմի բարձրադիր մասում, որտեղ ամեն տարի՝ գարնան գալու հետ, տոնախմբվել է Սուրբ Կա­րապետ մատուռի ուխտի օրը[3]:

Ճարտարապետություն․ Սուրբ Գևորգ եկեղեցին բազիլիկ տիպի, խառը տուֆից կառուցված շինություն է։ Ընդհանուր չափսերն են 11,17x8,2 մ: Եկեղեցու մուտքն արևմուտքից է, որի վերին մասում կառուցված է եռահարկ մետաղյա պտտահողմով զանգակատունը: Ներքին տարածքը բաղկացած է մեկ նավից: Սուրբ Խորանը արևելյան մասում է: Հյուսիսային պատի մեջ կա աշտանակ: Մուտքի ձախ կողմում առկա է եկեղեցու վերանորոգման վերաբերյալ հայերեն մակագրություն. ԵԿԵՂԵՑԻՆ ԿԱՌՈՒՑԵԼ ԵՆ | ՏԵՐ ԽՈՐԵՆԻ ՆԱԽՆԻՆԵՐԸ, | ՎԵՐԱԿԱՌՈՒՑԵՑԻՆ ՆՐԱ | Ծիծեռնակ ԽՈՐԵՆ ԽԱՉԱՏՈՒՐԻ | ԲՈՒԼՈՒԴՅԱՆՆ | ԻՐ ԵՂԲԱՅՐՆԵՐՈՎ | 2002 թ․[4]:

Դպրոց. Վրաստանի և Իմերեթի թեմի առաջնորդարանի արխիվային վավերագրերի համաձայն` 1908 թվականին գյուղում բացվել է ծխական ուսումնարան: Երեսփոխան և հոգաբարձության անդամ է հիշատակվում Բագրատ Խաչատուրի Առաքյանցը[5]:

Եկեղեցու վերանորոգություն և վերաբացում. Սուրբ Գևորգ եկեղեցին ևս խորհրդային տարիներին ենթարկվել է բռնաճնշումների։ 1924 թվականին այն փակվել և վերածվել է պահեստի: Հետագայում՝ միայն 2002 թվականին, գյուղացիների ջանքերով եկեղեցին մաքրվում է տարիների աղբից ու անհարկի իրերից, ապա վերանորոգվում և բերվում է նախկին տեսքին՝ ծնունդով խաչգյուղացի ռուսաստանաբնակ Խորեն Բուլուդյանի հովանավորությամբ ու ֆինանսական աջակցությամբ:

2002 թվականի հոկտեմբերի 5-ին, Վիրահայոց թեմի նորանշանակ առաջնորդական տեղապահ Հոգե­շնորհ Տ. Վազգեն վրդ. Միրզախանյանի օրհնությամբ, ձեռամբ Սամցխե-Ջավախքի ընդհանուր առաջնորդական փոխանորդ Հոգեշնորհ Տ. Բաբգէն աբղ. Սալբիյանի և Տ. Սամվել քհն. Թորոսյանի, կատարվում է եկեղեցու դռնբացեքի արարողությունը: Հոկտեմբերի 6-ին բազմաթիվ հյուրերի ներկայությամբ կատարվում է եկեղեցու օրհնության կարգը և հանդիսությամբ բացվում են 1924 թվականից փակված եկեղեցու դռները: Արարողությանը հաջորդում է անդրանիկ Սբ Մկրտությունը: Հոգևոր արարողությունից հետո բարերարի կողմից տրվում է սիրո ճաշ՝ ուղեկցությամբ ժողովրդական երգ ու պարի[6]:

Վիրահայոց թեմ

Վրաստանի հայկական պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրության կենտրոն

Եկեղեցու հիմնադրումը. Ղուշչին հայաբնակ գյուղ է Ծալկայի շրջանում՝ շրջկենտրոնից 22 կմ հարավ-արևմուտք: Գյուղի երկու եկեղեցիների մասին տեղեկություններ են հաղորդում ինչպես արխիվային վավերագրերը, այնպես էլ ժամանակի մամուլը: Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցու Վրաստանի և Իմերեթի թեմի 19-րդ դարի 30-40-ական թվականների արխիվային վավերագրերում հիշատակվում է Սուրբ Նշան անվամբ եկեղեցի: Մասնավորապես, թեմի եկեղեցիների 1840 թվականի տեղեկագրի տվյաներով, Սուրբ Նշան եկեղեցու ծխականների թիվը 133 էր[1]: Քահանա է հիշատակվում Տեր Միքայել Տեր-Ավետիսյանը[2]: 1845 թվականի տեղեկագրում նշվում է, որ գյուղն ունի 1 փայտաշեն ծխական եկեղեցի[3]: Ըստ էության խոսքը դարձյալ Սուրբ Նշանի մասին է:

1866 թվականի տեղեկագրում նշված է` 1 քարաշեն եկեղեցի[4]: Վերջինիս դեպքում խոսքը Սուրբ Գևորգ եկեղեցու մասին է, քանի որ 1860-1880-ական թվականների արխիվային վավերագրերում արդեն առկա է հիշատակություն Սբ. Գևորգ անվամբ եկեղեցու մասին: Ըստ Ա. Դավթյանի՝ Սուրբ Գևորգ եկեղեցին հիմնադրվել է 1855 թվականին, հասարակության միջոցներով[5]: Սակայն 1885 թ. «Արձագանք» թերթում լույս տեսած «Ճանապարհորդական հիշատակարանի» համաձայն` Ղուշչի գյուղի քարաշեն, հոյակապ եկեղեցին, զանգակատունը և պարիսպը իրենց ծախսով կառուցել են նույն գյուղի բնակիչներ մահտեսի Հովակիմ և Օհան Մեհրաբյանները: Ենթադրելի է, որ ասվածը վերաբերում է վերոնշյալ Սուրբ Գևորգ եկեղեցուն: Հիմնադրման տարեթիվը, սակայն, չի նշվում:

Հեղինակը բացի այս եկեղեցուց նշում է, որ գյուղում կա ևս մի փոքրիկ եկեղեցի, որի մոտակայքում է գտնվում Ծալկայի վիճակային արդյունքների քարաշեն շտեմարանը[6]: Կարելի է ենթադրել, որ նշված փոքրիկ եկեղեցին 1830-40-ական թվականների արխիվային վավերագրերում հիշատակված նույն Սուրբ Նշանն է:

Ճարտարապետություն․ Սուրբ Գևորգ եկեղեցին կառուցված է մոխրագույն տուֆից, բազիլիկ տիպի, մեկ ընդհանուր սրահով շինություն է: Ընդհանուր չափսերն են 16,32x5,85 մ: Հյուսիսային և հարավային պատերին կիսախոր պատուհաններ են կտրված: Մուտքը բացված է արևմտյան մասում կառուցված եռահարկ զանգակատան աջ կողմից, որի վերևի հատվածում առկա են երկու արձանագրություններ: Զանգակատունն ունի առանձին աստիճաններով բարձրացող մուտք, որը հենված է զանգակատան ձախ պատին։ Եկեղեցու հյուսիսային մասում գտնվում է Սբ Խորանը։ Եկեղեցու մուտքի վերևի հատվածում առկա հայերեն արձանագրությամբ նշվում է․«Սուրբ Գեւորգ եկեղեցի։ Այս մասին հիշեցնում է Մեհրաբի քահանայի, Մեհտեսի Հավակիմի եւ որդի Մարգարի եւ Օհանի։ Գրագիր - 1867 թ. (1867) »։

1867 | Յիշատա | | ԿԷ Ս ~ Բ ԳԵՈՐՔ | ԵԿՂՑՍ ՄԵՀՐԱԲԻ | ԵՒ ՄԱՀՏԵՍ ~ Ք ՅՈՎԱ ~ | ԿԻՄ եւ ՈՐԴԻՆ ՄԱՐ | ԳԱՐԻՆ եւ ՕՀԱՆԻՆ․

Մյուս արձանագրությամբ նշվում է․ ՅԻՇԱՏԱԿ Է | Ս ~ Բ ԳԵՈՐԳ | Ա ԵԿԵՂԵՑՈ | ԶԱՆԿԵԿԱՏ ~ Ս | եւ ԶՊԱՐԻՍԲՍ ՍՈՐԻՆ Մ | ՍԵԹԷՍԻ ՅՈՎՀԱՆ ՄԵՀՐԱՊ ~ Մ[7]։

Ծխատեր քահանաներ.Ղուշչի գյուղի Սբ. Գևորգ եկեղեցու քահանա է հիշատակվում Հովհաննես քհն. Տեր-Հակոբյանը[8]: Քահանայագործել է 1860-1880-ական թվականներին:

Դպրոց. Վրաստանի և Իմերեթի թեմի առաջնորդարանի ֆոնդի արխիվային վավերագրերի տվյալներով, Ղուշչի գյուղի միդասյա դպրոցը բացվել է 1908 թվականին: Դպրոցի հոգաբարձության կազմում են եղել Խաչատուր Նալբանդյանցը, Գևորգ Ավետիսյանցը, Իգնատիոս Մեհրաբյանցը, Գևորգ Սիմոնյանցը[9]:

Եկեղեցու վերանորոգություն և վերաօծում.Ղուշչի գյուղի Սուրբ Գևորգ եկեղեցին վերականգնվել է 2003 թվականին, ծնունդով ղուշչեցի՝ Ստեփան Բարոյանի բարերարությամբ։ 2004 թվականի ապրիլի 7-ին, ձեռամբ Վիրահայոց թեմի առաջնորդ Գերաշնորհ Տեր Վազգեն եպիսկոպոս Միրզախանյանի, մասնակցությամբ Սամցխե-Ջավախքի և Ծալկայի ընդհանուր առաջնորդական փոխանորդ Հոգեշնորհ Տեր Բաբգէն վարդապետ Սալբիյանի և տեղի հոգևոր դասի, վերաօծվում է Սուրբ Գևորգ եկեղեցին[10]:

Վիրահայոց թեմ 

Վրաստանի հայկական պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրության կենտրոն

Եկեղեցու հիմնադրումը. Ղզլքիլիսա գյուղը Ծալկայի շրջանի հայկական գյուղերից է, որը գտնվում է շրջկենտրոնից 27 կմ հեռավորության վրա: Գյուղի անունը թուրքերենից թարգմանվում է Կարմրավանք[1]: Ղզլքիլիսա գյուղի Սուրբ Աստվածածին եկեղեցու վերաբերյալ արխիվային վավերագրերը տեղեկություններ են հաղորդում սկսած 19-րդ դարի 30-40-ական թվականներից: Մասնավորապես, դրանց համաձայն` նշված ժամանակահատվածում եկեղեցու ծխականների թիվը եղել է 296[2]: Քահանա է հիշատակվում Կյուրեղ Հարությունյանը, դպիրներ` Վահան Վարդանյանը, Դինկիանոս Թորոսյանը, Սարգիս Ռաֆայելյանը և Միքայել Բաղդասարյանը[3]: 1837-1840 թվականների թեմի եկեղեցիների շարժական և անշարժ կալվածքների ցուցակում առկա է նաև Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին, որն ունեցել է զանազան եկեղեցական իրեր[4]:

1860-ական թվականներին Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին հիշատակվում է` որպես փայտաշեն կառույց[5], իսկ 1880-ական թվականներին` քարաշեն, թաղածածկ, ներքուստ սպիտակ սվաղած[6]:

Ճարտարապետություն․ Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին տուֆից, բազիլիկ տիպի, երկարավուն առանցքի վրա կառուցված ուղղանկյուն շենք է: Ընդհանուր չափսերն են 16,84x10 մ: Շենքի ներքին տարածքը բաժանված է կամարաձև բևեռների: Մուտքը հարավից է, որի վերևի մասում ագուցված է ճաճանչաձև խաչ՝ թվագրված 1874 թվականով: Մուտքի մոտ կառուցված է երկհարկանի զանգակատունը: Արևելյան կողմում մկրտության ավազանն է, որի երիզված կամարի վերևի հատվածում առկա է հայերեն մակագրություն Սբ․ Ավազանը ի հիշատակ ծնողների կառուցող բարերարի մասին․ ՅԻՇԱՏԱԿ Է ԱՎԱԶԱՆՍ | 'Ի ԴՈՒՌՆ ՂԶԼԱԿԱՆԼԻՍՈՒ | ԱՍՏՈՒԱԾԱԾՆԱՅ ԵԿԵՂԵՑՒՈՅ ԳԷՈՐԳԱՅ ՏԷՐ ԱԲՐԱՄԵԱՆ ՏԷՐ ՊՕՂՕՍԵԱՆՑԻ ԵՒ ԾՆՈՂԱՑՆ ԻՒՐՈՑ Ի-Ն ՆՈՅԵՄԲՐԻ 1876 ԱՄԻ[7]:

Ծխատեր քահանաներ. Ղզլքիլիսա գյուղի Սուրբ Աստվածածին եկեղեցու քահանաներից է եղել Հովհաննես քհն. Տեր-Խաչատրյանը[8]: Քահանայագործել է 1860-1880-ական թվականներին:

Դպրոց. Ախալքալաքի և Ծալկայի գործակալության 1906 թվականի տեղեկագրի համաձայն, ինչպես Ծալկայի վիճակի մյուս գյուղերը, այնպես էլ Ղզլքիլիսան տվյալ պահին դեռևս դպրոց չի ունեցել[9]: 1907-1908 թվականներից սկսած գյուղերի բնակիչների նախաձեռնությամբ և թեմական իշխանությունների օժանդակությամբ քայլեր են ձեռնարկվել եկեղեցա-ծխական դպրոցներ բացելու ուղղությամբ:

Եկեղեցու վերանորոգություն և վերաօծում. 2001 թվականի դեկտեմբերի 1-ին, Ս. Թադեոս և Ս. Բարդուղիմեոս առաքյալների տոնին, Վիրահայոց թեմի բարեխնամ առաջնորդ Տ. Գևորգ արքեպս. Սերայդարյանի ձեռամբ, Սամցխե-Ջավախքի առաջնորդական փոխանորդ Տ. Բաբգէն աբղ. Սալբիյանի և հոգևոր դասի մասնակցությամբ վերաօծվում է Արամյան ընտանիքի բարերարությամբ վերակառուցված Ղզլքիլիսա գյուղի Սբ Աստվածածին եկեղեցին։ Մյուռոնով օծվում են եկեղեցու չորս անկյունները, սյուները, Սբ Սեղանը, Խորանը և մկրտության ավազանը: Օծման հանդիսավոր արարողությունից անմիջապես հետո Սամցխե-Ջավախքի առաջնորդական փոխանորդ Տ. Բաբգէն աբղ. Սալբիյանի կողմից սրբագործված տաճարում մատուցվում է անդրանիկ Սբ Պատարագ, որից հետո եկեղեցում կատարվում է անդրանիկ Սբ Մկրտությունը, այնուհետև կատարվում մատաղօրհնություն և տրվում սիրո ճաշ՝ տոնախմբությամբ ազգային երգ ու պարի[10]։

Վիրահայոց թեմ 

Վրաստանի հայկական պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրության կենտրոն

Եկեղեցու հիմնադրումը. Ծալկայի շրջանի Նարդևան գյուղի Սուրբ Սարգիս եկեղեցու վերաբերյալ հիմնական տեղեկությունները հաղորդում են Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցու Վրաստանի և Իմերեթի թեմի կոնսիստորիայի ֆոնդի արխիվային վավերագրերը: Մասնավորապես, ամենավաղ հիշատակությունը թվագրվում է 1839-1840 թվականներով: Նարդևան գյուղի Սուրբ Սարգիս եկեղեցու հիմնադրման նույնանման տեղեկություն է հաղորդվում նաև Վրաստանի ազգային արխիվում պահվող համապատասխան ֆոնդերում[1]: 1840 թվականի թեմի եկեղեցիների տեղեկագրի համաձայն` Սուրբ Սարգիս եկեղեցու ծխականների թիվը 334 էր[2], քահանա է հիշատակվում Տեր Մանուկ Սարգսյանը[3]: 1860-ական թվականներին եկեղեցին հիշատակվում է՝ որպես քարաշեն կառույց[4]: 1885 թվականին «Արձագանք» թերթում տպագրված «Ճանապարհորդական հիշատակարան»-ի հաղորդած տվյալներով, շրջանի հայկական եկեղեցիներում պահվող արծաթյա անոթեղենները և ավետարանները հայ գաղթականներն իրենց հետ բերել էին նախկին բնակավայրերից: Նարդևան գյուղի Սուրբ Սարգիս եկեղեցին ևս ունեցել է գրչագիր թղթյա Ավետարան` գրված Երզնկա քաղաքում հայոց ՌԽԱ թվին («ի' Հայրապետութեան Տեառն Դաւթի և յարքեպիսկոպոսութեան Երզնկայի Տեառն Ռոտակեսի»)[5]: Եկեղեցին ունեցել է նաև Ժամագիրք, Խորհրդատետր, Սիմեոնի փոքր Տոնացույց[6]:

Ճարտարապետություն․ Եկեղեցին եղել է կոփածո քարաշեն, թաղակապ կառույց` շրջապատված քարուկրյա պարսպով[7]: Տաճարը կառուցված է կարմիր տուֆից, պատկանում է բազիլիկ տիպին: Եկեղեցու արևելյան մասը կիսագետնափոր է: Ընդհանուր չափսերն են 12,01x9,54 մ: Մուտքը արևմուտքից է, որի վերևի հատվածը զարդանախշված է: Մուտքի անմիջապես վերևում առկա են երկու հայատառ արձանագրություններ[8]․

1. 2005. ՆՈՐՈՔԵՑ ՊԱՐՈՆ | ԳՐԻԳՈՐ ՄԵԼԹՈՆՅԱՆ. Ֆ. (Թարգմանություն, 2005. Վերականգնված պարոն Գրիգոր Մելտոնյան Ֆ. կողմից)։

2. ՅԻՇԱՏԱԿԵՆ ՍՈՒՐԲ ՍԱՐԳԻՍ ԵԿԵՂԵՑԻՍ | Ի ԳՈՒՂՆ ՆԱՐՏԻՎԱՆՆՈՒ ՀԱՍԱՐԱԿՈՒԹՅԱՆ [Ե] ՄԻ | ԿԳԴԵԼՈՆԵՐՆ Ի ԿԱՐՆԱ ՆՈՐՈՔԵՑԻՆ 1865 ԱՄԻ.

(Հիշատակ է Սբ Սարգիս եկեղեցիս ի գյուղն Նարդևանու հասարակության նորոգեցին 1865 ամի)[9]:

Ծխատեր քահանաներ.Նարդևան գյուղի Սուրբ Սարգիս եկեղեցու քահանաներից են եղել Հակոբ քհն. Մարտիրոսյանը[10], Թորոս քհն. Սնղճյանցը[11]: Քահանայագործել են 1860-1880-ական թվականներին:

Դպրոց. Նարդևան գյուղի մեկ սենյակից բաղկացած եկեղեցա-ծխական դպրոցը տեղակայված է եղել եկեղեցու գավթում[12]: Հետագայում փակվել է: 1906 թվականի դրությամբ գյուղը դպրոց չի ունեցել[13]:

Եկեղեցու վերանորոգություն. Խորհրդային տարիներին Նարդևան գյուղի Սուրբ Սարգիս եկեղեցին ևս փակվել է և վերածվել պահեստի: Համագյուղացիները վկայում են, որ եկեղեցու զանգը հանվել և որպես գույք հանձնվել է գյուղի դպրոցին, սակայն հետագայում համագյուղացիների ջանքերով այն հետ է վերադարձվել եկեղեցուն[14]: Հետխորհրդային տարիներին եկեղեցին մասնակի վերանորոգության է ենթարկվել գյուղի բնակիչների կողմից: Ներկայումս եկեղեցին գործում է և ծառայում ժողովրդի հոգևոր կարիքներին։

Վիրահայոց թեմ 

Վրաստանի հայկական պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրության կենտրոն

Բաթումիի Հայ Առաքելական Սուրբ Փրկիչ եկեղեցին կառուցվել է 1879 թվականին Տեր-Կոստանդին Տեր-Ստեփանյան քահանայի ջանքերով: Եկեղեցին սկզբնական շրջանում եղելէ փայտաշեն[1], սակայն այն շատ արագ քայքայվել է,և արդեն 1887 թվականին նոր եկեղեցու կառուցման անհրաժեշտություն է զգացվել: Տեղի ծխական քահանա Կոստանդին Տեր-Ստեփանյանի գլխավորությամբ հասարակության մի քանի հայտնի անձինք ձեռնամուխ են լինում եկեղեցու կառուցման համար անհրաժեշտ դրամական միջոցների հայթայթմանը: Արշակ Ծատուրյանի, Վասիլ Փարեմուզյանի, Ղազար Տեր-Ղազարյանի և Արշակ Շխիյանցի ջանքերով հավաքվում է մոտ 400 ռուբլի[2], սակայն նյութական միջոցների անբավարարության պատճառով շինարարական աշխատանքներն իրականացվում են մեծ ընդհատումներով [3] և տևում գրեթե քառորդ դար:

1891 թվականի դրությամբ նոր եկեղեցու շինությունը տակավին կիսաշեն էր և ծխականները հաճախում էին աղոթատան վերափոխված հասարակ մի տուն[4]: Նույն թվականին շինարարական աշխատանքները մեծ եռանդով վերսկսելու նախաձեռնություն է ցուցաբերում գնդապետ Գասպար Ստեփանյանցը[5]:1895 թվականին հրապարակված լրատվությունից հայտնի է դառնում, որ Բաթումիի հայոց եկեղեցին կիսաշեն էր. «...նոր փառաւոր եկեղեցու հիմքը վաղուց գցած է, պատերը մօտ մէկ արշին արդէն բարձրացած են, բայց ով գիտէ քանի տարի է, որ շինող չկայ...[6]» : 1898 թվականին կիսաշեն եկեղեցու շինարարությունը շարունակելու հույսը կապվում է բաքվաբնակ մեծահարուստ հայերի օժանդակության հետ: Բաթումին վերջինիս հետ ամուր առևտրական կապեր ուներ, ուստի որոշվում է համապատասխան միջոցներ հայթայթելու համար ծխատեր քահ. Մեսրոպ Մելյանին ուղարկել Բաքու[7]: Եկեղեցու շինարարությանը նյութական մեծ օժանդակություն է ցուցաբերում նաև հայտնի մեծահարուստ և ազգային բարերար Ալեքսանդր Մանթաշյանցը: Վերջապես 1899 թվականին եկեղեցու շինարարությունը մոտենում է ավարտին, որի վրա ծախսվում է 25 000 ռուբլի[8]: Բաթումիի Սուրբ Փրկիչ եկեղեցու նախագիծը կազմել է ավստրիացի ճարտարապետ Ռոբերտ Մարֆելդը:

1900 թվականի դեկտեմբերի 12-ի թիվ 1330 կոնդակով Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսն իր օրհնությունն է տալիս նորակառույց եկեղեցուն[9]: Նույն թվականի դեկտեմբերի 17-ին տեղի ունենալիք օծման արարողության կապակցությամբ հրավեր է ուղարկվում Մկրտիչ Խրիմյան Կաթողիկոսին[10]:

Ճարտարապետություն. Սուրբ Փրկիչ եկեղեցին կառուցված է այրված աղյուսից և պատկանում է խաչաձև գմբեթավոր ոճին: Արտաքին չափսերն են 9,61x6,5 մ: Գեղարվեստական և տարածական ոճը՝ խաչաձև է: Հարավային և հյուսիսային պատերը զարդարված են կիսաշրջանաձև դեկորներով: Շենքի անկյուններում կառուցվում են դեկորատիվ սյուներ, արևմուտքից ճակատային մասը շրջանաձև է: Եկեղեցին ունի երեք մուտքեր՝ հարավից, արևմուտքից և հյուսիսից: Կենտրոնական գմբեթը գտնվում է արևելյան կողմում: Ներքին պատերը սվաղված են և ներկված: Ձախակողմյան հատվածում տեղադրված է մկրտության ավազանը:

Եկեղեցին խորհրդային տարիներին.Բաթումիի Սուրբ Փրկիչ եկեղեցին փակվում է 1923 թվականի ապրիլի 26-ին. «...այսօր, ամսոյս 26-ին, առաւոտեան ժամի մօտաւորապէս 10-ին կառաւարութիւնը կնքեց հայոց Ս. Փրկիչ եկեղեցին: Պատճառը խորհուրդիս անյայտ է»[11]:

1930-1958–ական թվականներին եկեղեցու շենքը օգտագործվել է որպես կինովարձույթի պահեստ: 1959 թվականին խորհրդային իշխանությունները ցանկանում են քաղաքի, այսպես կոչված, բարեկարգման պատրվակով, քանդել եկեղեցու շենքը: Տեղի հայ բնակչությունը կազմակերպում է ստորագրահավաք և նամակ-դիմում հղում Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս Վազգեն Առաջինին՝ խնդրելով միջամտել և արգելք հանդիսանալ եկեղեցու փլմանը: Մայր Աթոռից Բաթումի են ժամանում հոգևորականներ Վահան եպս. Քալանթարյանը և Հովհաննես սարկավագը՝ Սբ Էջմիածնի գրավոր խնդրանքը փոխացնելու Աջարիայի Գերագույն Խորհրդի նախագահ Ալեքսանդր Թխիլիաշվիլուն: Եկեղեցին փակվում է, իսկ քաղաքային իշխանությունները բավարարվում են եկեղեցու մետաղյա պարիսպները քանդելով: Եկեղեցին ետին պլանում թողնելով՝ նրա աջ ու ձախ կողմերում բարձրահարկ շենքեր են կառուցվում: Ավելի ուշ, 1959-1991 թվականներին, այն ծառայում է իբրև աստղադիտարան:

Հետխորհրդային շրջան. 1992 թվականի մարտի 3-ին քաղվարչության որոշմամբ եկեղեցու շենքը փոխանցվում է Աջարիայի հայերի «Վերածնունդ» բարեգործական միությանը: Նույն թվականից տեղի հայության նյութական միջոցներով սկսվում են եկեղեցու վերանորոգության աշխատանքները, որն ավելի մեծ թափ է ստանում 1996-2000–ական թվականներին: Դրան հետևում է եկեղեցու վերաբացումըև նրա ամբողջական գործունեության ծավալումը[12]:

Բաթումիի Սուրբ Փրկիչ եկեղեցին իր ակտիվ գործունեությունն է դրսևորում Վիրահայոց թեմի առաջնորդ Տ. Վազգեն եպիսկոպոս Միրզախանյանի առաջնորդության առաջին իսկ տարիներից: 2007 թվականին բացվում է Բաթումիի Սուրբ Փրկիչ եկեղեցուն կից «Սբ Մեսրոպ Մաշտոց» կիրակնօրյա դպրոցը: 2009 թվականին եկեղեցուն կից հիմնվում է «Մեր ապագա» երիտասարդական կառույցը, իսկ 2012 թվականին` «Տիկնանց միությունը»:

2015 թվականին Վիրահայոց թեմի Առաջնորդի ղեկավարությամբ, ՀՀ Սփյուռքի նախարարության, Ջինիշյան հիշատակի հիմնադրամի, Սուրբ Փրկիչ եկեղեցու ծխական համայնքի և Վիրահայոց թեմի նյութական միջոցներով, Բաթումիում իր գործունեությունն է սկսում Ալեքսանդր Մանթաշյանցի անվան կրթության, մշակույթի և երիտասարդության կենտրոնը: Հիմնադրված կենտրոնը Վիրահայոց թեմի սեփականությունն է և Աջարիայի հայության շրջանում ծառայում է ազգային մշակույթի զարգացմանն ու հայկական ինքնության պահպանմանը[13]:

Վիրահայոց թեմ

Վրաստանի հայկական պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրության կենտրոն

Եկեղեցու հիմնադրումը. Վրաստանի Քվեմո-Քարթլիի մարզի Մառնեուլից 60 կմ հեռավորությամբ գտնվող Աղքյորփի գյուղի հայկական երկու եկեղեցիների մասին տեղեկություններ են հաղորդում ինչպես արխիվային վավերագրերն, այնպես էլ ժամանակի մամուլը:

Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցու Վրաստանի և Իմերեթի թեմի կոնսիստորիայի ֆոնդի արխիվային վավերագրերի հաղորդած տվյալների համաձայն` 1845-1846 թվականների դրությամբ գյուղն ունեցել է մեկ փայտաշեն ծխական եկեղեցի` Սուրբ Աստվածածին անվամբ, մեկ քահանա, ինչպես նաև մեկ գերեզմանատուն: Ծխականների թիվը նշվում է 135^[1]: 1866-1867 թվականների տեղեկագրում հիշատակվում է երկու եկեղեցի, երկու քահանա^[2]: 1857-1860 և 1911-1913 թվականների տեղեկագրերում գյուղի ծխական եկեղեցին հիշատակված է Սուրբ Գևորգ անվամբ^[3]: 1912 թվականին Սուրբ Գևորգ եկեղեցին անմխիթար վիճակում էր, ուստի տեղի հասարակությունը սեփական միջոցներով նախաձեռնում է եկեղեցու հիմնանորոգման աշխատանքները^[4]: Հիմնանորոգված եկեղեցին օծվում է 1913 թվականին Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ անվամբ^[5]:

1884 թվականին «Արձագանք» թերթում տպագրված «Ճանապարհորդական հիշատակարան»-ում գյուղի ծխական եկեղեցին բնութագրվում է որպես` հասարակ, քարաշեն և մթին (եկեղեցու անունը չի նշվում): Հոդվածագիրն ավելացնում է նաև, որ գյուղից 3 վերստ հեռավորության վրա գտնվող անտառապատ ձորում կա մի փառավոր վանք, որի շենքը խաչաձև է, ունի չորս սյուներ, արտաքուստ կառուցված է սրբատաշ քարով, իսկ ներքուստ աղյուսակերտ է: Տաճարի դռների և լուսամուտների արտաքին շրջանակները զարդարված են նկարներով, իսկ առկա հայկական արձանագրությունները փորված են, ուստի վերծանելը դժվար է: Հոդվածից պարզ է դառնում նաև, որ 1884 թվականի դրությամբ տաճարը գտնվել է իշխան Իվան Մելիքովի կալվածքում: Տաճարի հյուսիսային կողմում եղել են նաև երկու մատուռների ավերակներ[6]:

Ճարտարապետությունը: Սուրբ Աստվածածին եկեղեցի-մատուռը փոքր չափերի աղոթատուն է` կառուցված խճաքարերով և աղյուսով: Անկյուններում օգտագործվել են տաշած քարեր: Աղյուս կիրառվել է հարավային պատուհանի, արևմտյան ճակատի դռան և նույն ճակատամասի վերին շարքերում: Ընդհանուր չափսերն են 9,0x5,5 մ: Մուտքը արևմտյան կողմից է: Երկթեք տանիքը երեսապատված է թիթեղով (փայտյա տանիքը 2005 թվականին վերանորոգվել է Աղքյորփի գյուղի ծնունդ, ներկայումս Անգլիայում բնակվող Անահիտ Ավագյանի միջոցներով): Ներսում պատերը սվաղած են և սպիտակեցված: Խորանը արևելյան մասում է: Հյուսիսային պատին տեղակայված է մկրտության ավազանը, որի վերևում հայերեն արձանագրություն է արված. «ԱՇԽԱՏԱՍԻՐՈՒԹԵԱՄԲ ՇԻՆՎԷՑԱՒ ԶԱՅՍ ԽՈՐԱՆՍ ՄՕՍԷՍ ԱԹԱԲԷԳԵԱՆՑՍ»: Արևելյան պատին բացված է ուղղանկյունաձև մեկ պատուհան, ևս մեկը` հարավային պատին: Մատուռի մուտքի մոտ արձանագրություններով երկու տապանաքար կա. «Մոսես Աթաբեգյանցի և նրա տիկնոջ՝ Մարիամ Սիմոնյան-Աթաբեգյանցի»[7]:

Ծխատեր քահանաներ. Վրաստանի և Իմերեթի թեմի կոնսիստորիայի ֆոնդում պահպանվել են Աղքյորփի գյուղի ինչպես Սուրբ Աստվածածին, այնպես էլ Սուրբ Գևորգ կոչված եկեղեցիների չափաբերական մատյանները: Սուրբ Աստվածածին եկեղեցու քահանաներից են եղել Մկրտիչ քհն. Տեր-Վարդանյանը[8], Գրիգոր քհն. Միսկարյանցը[9]:

Եկեղեցին խորհրդային և հետխորհրդային տարիներին. Խորհրդային տարիներին Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին, ինչպես շատ ու շատ այլ եկեղեցիներ, փակվում և վերածվում է պահեստի: Գյուղի բնակիչների խնամքի և նախանձախնդրության շնորհիվ եկեղեցին կանգուն է մնում։ Հետագայում ժողովրդի կողմից եկեղեցին նորոգվում և իր դռներն է բացում հավատավոր ժողովրդի առջև: Մասնակի վերանորգվել է նաև 2005 թվականին և օրհնվել տեղի հոգևոր սպասավորների կողմից։

Վիրահայոց թեմ 

Վրաստանի հայկական պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրության կենտրոն

Մատուռի կառուցումը. Վրաստանի Քվեմո  Քարթլիի տարածաշրջանի Մառնեուլի շրջանի Կարմիր գյուղն ավելի քան 100 տարվա պատմություն ունի: Այն հայաբնակ է: Այստեղ հիմնականում բնակվում են Արևմտյան Հայաստանից տեղահանվածների ու փրկվածների սերունդները։ Այստեղ հայերը պահել ու պահպանել են իրենց լեզուն, հավատքը, ազգային արժեքները։ Ապրելով խորհրդային տարիների աստվածամերժման ժամանակաշրջանում՝ չեն ունեցել իրենց աղոթատեղին ու եկեղեցին, սակայն 2012 թվականին համայնքի բնակիչ Վիլիխան (Վիլիկ) Խաչատուրյանի նախաձեռնությամբ և համայնքի այլ անդամների ու Հայ Առաքելական Ուղղափառ Սուրբ Եկեղեցու Վիրահայոց թեմի Առաջնորդարանի աջակցությամբ, կառուցվեց Կարմիր գյուղի Սրբոց Ավետարանչաց աղոթատունը: 2012 թվականի հունիսի 2-ին, ձեռամբ Վիրահայոց թեմի առաջնորդ Գերաշնորհ Տեր Վազգեն եպիսկո­պոս Միրզախանյանի, կատարվեց նորակառույց աղոթատան օծման կարգը: Մատուռի օծման սրբազան արարողության ավարտին անդրանիկ Սուրբ Պատարագ մատուցեց Մառնեուլիի շրջա­նի հայության հոգևոր հովիվ Տեր Մովսես քահանա Աշուրյանր[1]:

Մատուռի համառոտ նկարագիր. Սրբոց Ավետարանչաց մատուռը ուղղանկյունաձև աղոթատուն է: Ընդհանուր չափսերն են 6.17x4.43մ: Ճակատային պատերը սվաղած են ցեմենտի լուծույթով: Կիսաշրջանաձև մուտքն արևմտյան կողմից է, որի վերևում ծածկոց կա: Երկթեք տանիքը երեսապատված է թիթեղով: Ներքին տարածքում պատերը սվաղած են: Արևելյան մասում՝ մեկ աստիճան բարձրության վրա, սուրբ սեղանն է, որի մեջ տուֆե խաչքար է քանդակված: Հյուսիսային պատին տեղակայված է մկրտության ավազանը[2]:

«Սրբոց Ավետարանչաց» մատուռը Մառնեուլիի շրջանի հայկական ութ համայնքների միակ գործող սրբավայրն է[3]: 2015 թվականին՝ Հայոց ցեղասպանության 100-րդ տարելիցին, Կարմիր գյուղում կանգնեցվեց Հայոց ցեղասպանության սրբադասված նահատակների հիշատակի խաչքար:

Հուշակոթողը կանգնեցվեց ծնունդով տեղացի, այժմ ռուսաստանաբնակ Դավիթ Դավթյանի, Գրիգորի Էլոյանի նախաձեռնությամբ և հովանավորությամբ։ Նրանց են միացել նաև ՌԴ տեղափոխված մի շարք կարմիրգյուղացիներ: Հիշատակի խաչքարի հանդիսավոր օծումը տեղի ունեցավ 2015 թվականի հունիսի 26-ին:

Կարմիր գյուղում կանգնեցված Հայոց ցեղասպանության սրբադասված նահատակների հիշատակի խաչքարը առաջինն է Քվեմո Քարթլիի տարածաշրջանի Մառնեուլիի հայաբնակ գյուղերի շրջանում[4]։

Վիրահայոց թեմ 

Վրաստանի հայկական պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրության կենտրոն

Եկեղեցու հիմնադրումը և վերանորոգություններ. Քվեմո-Քարթլի մարզի Մառնեուլիի շրջանի Մեծ Շուլավեր գյուղի Զագամեցոց կոչված թաղում գտնվող Սուրբ Աստվածածին եկեղեցու հիմնադրման ստույգ տարեթիվը հայտնի չէ: Պետք է նշել, որ համանուն եկեղեցու տեղում գտնվել է միջնադարից ավանդված կիսավեր եկեղեցի[1]: 1841-1842 թվականների դրությամբ պատրաստ էր նոր կառուցվելիք եկեղեցու պլանը և ֆասադը[2], իսկ արդեն 1844 թվականին թեմակալ առաջնորդ Սարգիս արքեպս. Ջալալյանցի ձեռամբ իրականացվեց նորակառույց եկեղեցու հիմնօրհնեքը[3]:

Հետագայում եկեղեցին բազմիցս ենթարկվեց վերանորոգումների: Մասնավորապես, հիմնանորոգման աշխատանքներ են ընթացել 1862-1864 թվականներին: Այդ վկայող արձանագրությունները պահպանվել են եկեղեցու հյուսիսային մուտքի բարավորին: 1879 թվականի դրությամբ, վթարային վիճակում էր հյուսիսային մուտքին կից գտնվող զանգակատունը[4], որի կառուցման աշխատանքներն ընթացան 1887 թվականին[5]: 19-րդ դարի վերջին և 20-րդ դարի սկզբին ևս իրականացվել են վերանորոգման աշխատանքներ[6]: 1913 թվականին Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին դարձյալ հիմնանորոգման կարիք ուներ, ուստի տեղի հասարակության և հոգևոր պաշտոյաների աջակցությամբ քայլեր են ձեռնարկվում այդ ուղղությամբ: 1916 թվականին հաջողվում է վերանորոգել եկեղեցու տանիքը և ներքին պատերը^[7]:

Եկեղեցին խորհրդային տարիներին. Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին գործել է մինչև 1920-ական թվականները: 1923 թվականին հաստատվել է եկեղեցու նորընտիր հոգաբարձության կազմը[8]: Այնուհետև այն փակվել և վերածվել է պահեստի: 1989-1990 թվականներին շուլավերցիները ձեռնարկել են եկեղեցու վերանորոգման աշխատանքներ: 1998 թվականին թեմակալ առաջնորդ Գևորգ արքեպս. Սերայդարյանը Սուրբ Աստվածածին եկեղեցու ծառայող է նշանակել Վահան Ասլամազյանին[9]:

Ճարտարապետություն. Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին անմշակ քարով, կրաշաղախով կառուցված, երեք զույգ սյուներով շինություն է: Ժամանակակիցների կողմից այն բնութագրվել է որպես հնաշեն, կամարակապ կառույց^[10]: Սյուներն ու թաղակիր կամարները սրբատաշ են: Ունի երկու մուտք՝ հյուսիսից և արևմուտքից: Նորոգումների արդյունքում ավելացվել է նաև կարմիր տուֆից վեղարաձև թմբուկ: Արևմտյան ճակտոնի գագաթին զանգակատունն է: Արտաքին չափսերն են 18,30 × 11,00 մ[11]:

Եկեղեցու տնտեսական դրություն. 1857-1860 թվականների թեմի եկեղեցիների տեղեկագրի համաձայն՝ Սուրբ Աստվածածին եկեղեցու մայր գումարը կազմել է մոտ 551 ռ. 89 կ. արծաթով^[12]: Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցու Վրաստանի և Իմերեթի թեմի կոնսիստորիայի ֆոնդում պահպանվում են նաև Սուրբ Աստվածածին եկեղեցու տնտեսական գործունեության վերաբերյալ արխիվային այլ վավերագրեր ևս: Համաձայն դրանց՝ եկեղեցին 1886 թվականի դրությամբ, զանազան եկեղեցական իրերից զատ ունեցել է նաև երկու խանութ և ուսումնարանի շինության համար նախատեսված կից հողատարածք ^[13]:

Ծխատեր քահանաներ. Ի տարբերություն մյուս գյուղերի՝ Մեծ Շուլավերում իր մեծության պատճառով հովվել են միանգամից մի քանի քահանաներ: Գյուղի ծխական քահանաներից են եղել Մովսես քհն. Տեր-Գրիգորյանը, Պողոս ավագ քհն. Իսահակյանը, Հովհաննես քհն. Մարտիրոսյանը, Իսահակ քհն. Ավետիսյանը, Մկրտիչ քհն. Տեր-Եղիազարյանցը[14]:

Դպրոց. Գյուղն ունեցել է ինչպես արական, այնպես էլ իգական ծխական ուսումնարան: 1890-ական թվականներին եկեղեցուն կից հողատարածքում կառուցվել է երկհարկանի ուսումնարան[15]: 1893 թվականին տեղի բնակիչ Սիմեոն Պառավյանի միջոցներով կառուցվել է նաև Գայանյան-Պառավյան օրիորդական ուսումնարանը[16]:

Այլ եկեղեցիներ և մատուռներ: Գյուղի մյուս՝ Սբ Պողոս-Պետրոս (Մեսրոպ) եկեղեցին, գտնվում է Ղարամուրադ թաղում: Եկեղեցու շինարարությունը սկսվել է 1839 թվականին, սակայն ընդհատվել է[17]: Այդ աշխատանքները վերսկսվել են միայն 1844 թվականին: 1885 թվականի դրությամբ եկեղեցու կառուցման աշխատանքները, անհրաժեշտ միջոցների բացակայության պատճառով, դեռևս ավարտուն տեսք չունեին[18]: Եկեղեցու կառուցումն ավարտվեց միայն 1887 թվականին:

Գյուղի հարավ-արևելյան կողմում` բլրի վրա, եղել են նաև Սուրբ Սարգիս անվամբ ուխտատեղի և Սուրբ Կիրակի կոչված մատուռ: Հարավ-արևմտյան կողմում գտնվել է Սիպտակշեն կոչված հին գյուղատեղին, որի մոտակայքում եղել է մի մատուռ և գերեզմանոց: Տապանաքարերին առկա են եղել նաև արձանագրություններ[19]:

Եկեղեցու վերաօծումը. 2013 թվականի դեկտեմբերի 21-ին, ձեռամբ Վիրահայոց թեմի առաջնորդ Գերաշնորհ Տեր Վազգեն եպիսկոպոս Միրզախանյանի և մասնակցությամբ Սամցխե-Ջավախքի և Ծալկայի ընդհանուր առաջնորդական փոխանորդ Տեր Բաբգէն վարդապետ Սալբիյանի և հոգևոր դասի ներկայացուցիչների, օծվեց Մառնեուլի շրջանի Շահումյան ավանի Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին: Տասնամյակների ընթացքում անմխիթար վիճակում հայտնված եկեղեցու վերանորոգությունը նախաձեռնեց և կազմակերպեց Վիրահայոց թեմը՝ Հրաչ և Վիտալի Մանասյանների և Միքայել Արաբաջյանի բարերարությամբ: Եկեղեցու օծումից հետո Տեր Հուսիկ քահանա Հարությունյանի կողմից մատուցվեց անդրանիկ Սուրբ Պատարագ:

Շահումյան ավանում բացի հայերից բնակվում են նաև ադրբեջանցիներ, վրացիներ, ռուսներ, հույներ, ուստի տեղի հայերի համար կարևոր էր ոչ միայն սեփական աղոթատեղի ունենալը, այլև մկրտվելու, պսակ անելու, Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցու կանոններով և ազգային ավանդույթներով ապրելու հնարավորություն ստանալը[20]:

Վիրահայոց թեմ 

Վրաստանի հայկական պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրության կենտրոն

Եկեղեցու հիմնադրումը. Շամշուլդա գյուղի Սուրբ Աստվածածին եկեղեցու վերաբերյալ տեղեկություններ են հաղորդում ինչպես Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցու Վրաստանի և Իմերեթի թեմի կոնսիստորիայի ֆոնդի արխիվային վավերագրերը, այնպես էլ ժամանակի մամուլը: Մասնավորապես, 1845-1846 թվականների թեմի եկեղեցիների տեղեկագրում առկա է հիշատակություն գյուղում գործող մեկ քարաշեն եկեղեցու վերաբերյալ, որը տվյալ պահին ունեցել է 219 ծխական և մեկ քահանա[1], իսկ 1857-1860 թվականների տեղեկագրում հիշատակվում է նաև եկեղեցու գերեզմանատունը[2]: Եկեղեցու հարավային պատի տակ պահպանված շիրմաքարի վրա արված արձանագրությունից (ԱՍՏ ԱՄՓՈՓԵԱԼ ԿԱՐ ՀԻՄՆԱԴԻՐ ՍՈՅՆ ԵԿԵՂԵՑՒՈՅ ՊԵՏՐՈՍ ՔԱՀԱՆԱՅ ԱՐԱՐԱՏԵԱՆՑ, Ի 1860 ԱՄԻ, Ի 10-Ն ՄԱՐՏԻ) պարզ է դառնում, որ այն հիմնադրվել է Պետրոս քահանա Արարատյանի ջանքերով:

19-րդ դարի 70-ական թվականներին եկեղեցին գտնվել է անմխիթար վիճակում[3]: «Ճանապարհորդական հիշատակարանի» հաղորդած տվյալների համաձայն` 1884 թվականի դրությամբ, գյուղում գործել է մեկ քարաշեն եկեղեցի: Արխիվային վավերագրերում Շամշուլդա գյուղի եկեղեցին հիշատակվում է Սուրբ Աստվածածին անվամբ[4]:

Ուխտատեղիներ. Շամշուլդա գյուղից 1.5 վերստ հեռավորության վրա գտնվել է փոքրիկ քարաշեն մատուռ` Սուրբ Աստվածածին անվամբ: Մատուռի կենտրոնում հայերեն արձանագրությամբ խաչքար է կանգնեցված եղել[5]: Ուխտատեղիից դեպի արևելք տարածվել են բազմաթիվ հին շինությունների ավերակներ, որոնց ծայրամասում բարձրացել է Շամշուլդայի հայտնի բերդը` կրաշաղախ ամուր կրկնապարիսպներով: Գյուղի մյուս կողմում գտնվել է մեկ այլ ուխտատեղի` Սուրբ Գևորգ անվամբ: Երկու ուխտատեղիներից ստացված եկամուտը հատկացվել է գյուղի ուսումնարանին[6]:

Ճարտարապետություն. Եկեղեցին կառուցված է տուֆից, պատկանում է դահլիճային տիպին: Եկեղեցու արտաքին չափսերն են 14,35×7մ: Մուտքը բացված է հարավային կողմից: Ներքին տարածքն իրենից մի մեծ դահլիճ է ներկայացնում: Պատերը սվաղած են և ներկած:

Ծխատեր քահանաներ. Շամշուլդա գյուղի Սուրբ Աստվածածին եկեղեցու քահանաներից են եղել Սարգիս քհն. Տեր-Գրիգորյանը[7], Կարապետ քհն. Տեր-Գրիգորյանը[8], Հովսեփ քհն. Արարատյանցը[9]: Քահանայագործել են 1860-1880-ական թվականներին: Տվյալները վերցված են եկեղեցու չափաբերական մատյաններից:

Դպրոց. 1878 թվականին «Մեղու Հայաստանի»-ի թղթակիցը գրում է, որ ինչպես Սոմխեթի (հայկական) մյուս գյուղերը, այնպես էլ Շամշուլդան զուրկ են ուսումնարանից[10], սակայն արդեն 1884 թվականի «Արձագանք» թերթի տվյալներով, գյուղի Սբ Աստվածածին և Սբ Գևորգ ուխտատեղիների եկամուտը հատկացվել է ուսումնարանին[11]: Այսինքն 1880-ական թվականներին գյուղն արդեն դպրոց ուներ: Հետագայում դպրոցը փակվել է: Տեղացիները դպրոցը վերաբացելու քայլեր են ձեռնարկել 1905-1906 թվականներին[12]:

Եկեղեցին խորհրդային և հետխորհրդային տարիներին. Խորհրդային տարիներին Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին, ինչպես շատ ու շատ այլ եկեղեցիներ, փակվում և վերածվում է պահեստի: Գյուղի բնակիչների կողմից տարիներ շարունակ տարած խնամքի շնորհիվ, եկեղեցին շարունակում է կանգուն մնալ։ Հետագայում Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին վերականգնվում է ռուսաստանաբնակ, նախկին շամշուլդեցի Գուրգեն Հովհաննիսյանի բարերարությամբ: 2008 թվականի փետրվարի 22-ին ձեռամբ Վիրահայոց թեմի առաջնորդ Գերաշնորհ Տեր Վազգեն եպիսկոպոս Միրզախանյանի, վերաօծվեց Շամշուլդա գյուղի Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին:

Վիրահայոց թեմ 

Վրաստանի հայկական պատմամշակութային ժառանգության ուսումնասիրության կենտրոն